Jak C. T. Russell trwające już Tysiąclecie przeniósł w przyszłość (cz. 1)
Jak C. T. Russell trwające już Tysiąclecie przeniósł w przyszłość (cz. 1)
Na początku informujemy, że artykuł nasz składa się z następujących rozdziałów:
Wprowadzenie do nauki o Tysiącleciu
Tysiąclecie, które rozpoczęło się na początku działalności religijnej C. T. Russella
Dwa Tysiąclecia w jednej nauce i zmiana tytułu serii tomów C. T. Russella
Jak C. T. Russell tłumaczył brak widzialnych efektów trwającego Tysiąclecia?
Jak C. T. Russell tłumaczył zmiany dat rozpoczęcia Tysiąclecia?
Nie można określić daty początku Tysiąclecia
Tysiąclecie, które według nauk C. T. Russella miało dopiero nastąpić
Tysiąclecie w nauce C. T. Russella z października 1916 roku
Jak C. T. Russell wyznaczał papiestwu naukę o Tysiącleciu
Dwa pierwsze rozdziały zamieszczamy w tej części artykułu, a pozostałe w drugiej.
Wprowadzenie do nauki o Tysiącleciu
O szczęśliwym Tysiącleciu dla ludzkości, które ma niedługo nastać po 6000 lat grzechu naucza wiele grup religijnych na świecie. W Polsce na przykład Kościół Adwentystów Dnia Siódmego i Świadkowie Jehowy. Ci ostatni dziś już nie wspominają o owym okresie 6000 lat, choć przez długi czas, co najmniej do roku 1975, tak nauczali:
„Świadkowie Jehowy przez długi czas wierzyli, że Tysiącletnie Panowanie Chrystusa rozpocznie się po 6000 lat dziejów ludzkich” (Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego 1995 s. 104).
C. T. Russell (1852-1916), prezes Towarzystwa Strażnica (od 1884 r.), początkowo nie miał w pełni sprecyzowanego poglądu, czy okres Tysiąclecia to dokładnie 1000 lat. Rozważał też pewne przeliczniki (np. „dzień oznacza rok”), które wskazywały na symboliczne Millennium.
W roku 1877 Russell wraz ze swoim współpracownikiem adwentystą N. H. Barbourem (1824-1905) nie byli całkowicie przekonani, czy Tysiąclecie potrwa 1000, czy 360 000 lat. Nawet ich określenie „co najmniej tysiąc lat” nie wskazuje na „literalną” liczbę 1000. We wspólnej książce, zwanej Trzy światy, napisali oni:
„System liczenia sabatów i każdego kolejnego jubileuszu był częścią prawa; stąd ten system liczenia nie może przeminąć, »aż się wszystko wypełni«; i ten system liczenia, kontynuowany do chwili obecnej, dowodzi, że wielki jubileusz, czyli »czasy naprawienia wszystkich rzeczy« (Dzieje Apostolskie 3:19), rozpoczął się 6 kwietnia roku 1875. »Czasy naprawienia« oznaczają cały wiek restytucji, który będzie trwał co najmniej tysiąc lat, a być może trzysta sześćdziesiąt tysięcy; a fakt ich rozpoczęcia nie wiąże się z niczym bardziej widocznym dla nas niż [paruzja], obecność Chrystusa i postęp dzieła żniwa tego wieku” (The Three Worlds, and the Harvest of This World 1877 s. 93-94 – The system of counting the sabbaths, and each succeeding jubilee, was a part of the law; hence, that system of counting cannot pass away “till all be fulfilled;” and that system of counting, continued to the present time, proves that the great jubilee, or “times of restitution of all things,” (Acts 3:19), began on the 6th of April, A. D. 1875. The “times of the restitution,” mean the whole restitution age, which will be at least one thousand years, and possibly three hundred and sixty thousand; and the fact of their having begun, involves nothing more visible to us than the [parousia], presence, of Christ, and the progression of the work of the harvest of this age,).
W roku 1880 kaznodzieja J. H. Paton (1843-1922), kolejny współpracownik Russella, wydał książkę pt. Brzask Dnia.
Pastor reklamował ją wiele razy w angielskiej Strażnicy z lat 1880-1881 (np. kwiecień 1880 s. 94 [reprint]; maj 1880 s. 5; czerwiec 1880 s. 111 [reprint]; lipiec 1880 s. 121 [reprint]; luty 1881 s. 215 [reprint]; kwiecień 1881 s. 214-215 [reprint]).
„Towarzystwo puściło [ją] w obieg”:
„Chociaż Towarzystwo puściło w obieg oprawną książkę zatytułowaną »Brzask Dnia« (Day Dawn), którą ułożył jeden z wczesnych współpracowników, J. H. Paton, postanowiono, żeby Russell napisał nową książkę pod tytułem »Brzask tysiąclecia« (Millennial Dawn),która po wielu trudnościach ukazała się w roku 1886 jako I tom spodziewanej serii. Później zamiast tego stała się ona znana jako tom I »Wykładów Pisma Świętego« i też jako »Boski plan wieków«.” (Nowożytna historia Świadków Jehowy część I, s. 24 [ang. Strażnica 01.02 1955 s. 76]).
W tej książce, którą Towarzystwo „puściło w obieg”, zawarty jest pogląd, że Tysiąclecie może trwać 360 000 lat:
„(...) dlatego uważamy, że nie jest nieprawdopodobne, że »tysiąc lat«, w którym się znajdujemy, może być bardzo długim okresem. Być może, podobnie jak w innych okresach związanych z symbolicznymi proroctwami, może się ono wypełnić »dzień za rok« i tak obejmować czas dosłowny, czyli trzysta sześćdziesiąt tysięcy lat. Jeśli to prawda, jak sugerujemy, dałoby to miejsce »tysiącu pokoleń« (Ps. 105:8), zanim ustanie śmiertelność” (Day Dawn 1880 s. 95-96 – (...) so we think it not unlikely that “the thousand years” on which we are entered, may be a very long one.Perhaps, like other periods connected with symbolic prophecy, it may be fulfilled "a day for a year," and so cover of literal time, three hundred and sixty thousand years. If this is true, as we suggest, it would give room for the “thousand generations” (Ps. CV:8) before mortality would cease.).
Później Towarzystwo Strażnica nigdy nie interpretowało w ten sposób okresu Tysiąclecia. Oto jeden z najstarszych tekstów z roku 1886, ze wskazanego powyżej tomu pierwszego Russella, który zastąpił cytowany Brzask Dnia:
„Tysiącleciem nazywamy okres czasu tysiąca lat, o którym jest mowa w Obj. 20:4, jako termin panowania Chrystusa, czyli pierwszy wiek »przyszłego świata«” (Boski Plan Wieków 1914 s. 89 [ang. 1886 s. 73]).
Owszem, w roku 1881 Russell jeden raz w swej broszurze napisał, że Tysiąclecie to 1000 lat, ale odniósł to do szeroko pojętego chrześcijaństwa. Na dodatek napisał, że Millennium dla chrześcijan to czas „przyszłości”. Dla niego Tysiąclecie zaczęło się już w latach 70. XIX wieku. Tak więc fragmentu tego nie można wprost odnosić do jego nauki. Zauważmy, że Russell poprawił ten tekst, pisząc w roku 1886 „nazywamy” (patrz powyżej), odnosząc go już wprost do siebie i swoich zwolenników. Zaznaczamy, że w roku 1881 nadal reklamowana była książka z roku 1880, która uczyła o 360 000 lat, jako możliwej wersji ‘symbolicznego’ Tysiąclecia. Oto słowa Russella z roku 1881:
„Ten okres Jego obecności i królowania jest powszechnie znany pomiędzy chrześcijanami jako Milenium, co wywodzi się od tysiąca i odnosi do przyszłości” (Pokarm dla myślących chrześcijan 1881 s. 49; ed. polska 2010 s. 52, Wydawnictwo »Straż« Białogard).
Patrz też podobny fragment: ang. Strażnica lipiec 1879 s. 4 (reprint).
Ciekawostką jest, że w 1911 roku jeden z rozmówców Russella zwrócił mu uwagę na przeliczniki czasowe stosowane wówczas przez Towarzystwo Strażnica. Następnie wykazał niekonsekwencję w używaniu ich przez pastora. Stwierdził, że Tysiąclecie po przeliczeniu powinno trwać 360 000 lat, a nie 1000. Czyżby znał tę wielką liczbę lat ze starszych publikacji wydawanych przez Russella:
„Pytanie (1911). – Rozumiemy, że w języku symbolicznym dzień oznacza rok, miesiąc trzydzieści lat, a rok 360 lat? Ponieważ ten sam sposób obliczania czasu używany jest w księdze Objawienia, to czemu okres Chrystusowego panowania i błogosławienia wszystkich rodzajów ziemi, uważanym jest jako tysiąc lat, gdy według tego samego sposobu liczenia byłoby to 360,000 lat?
Odpowiedź – Ktokolwiek ten czas oblicza na 360,000 lat, ma ku temu moje zupełne zezwolenie. Nie wiem jak mógłbym być bardziej liberalnym niż to. Powiem jednak, drodzy przyjaciele, że w moim pojęciu, niektóre liczby w Objawieniu są symboliczne, lecz nie wszystkie. Na przykład, ja wolę rozumieć że liczba 144,000 popieczętowanych, jest literalna; podobnie liczba 1,000 często powtarzana w Objawieniu, mówi o Tysiącleciu literalnie. (...) Dla moich władz umysłowych zdawałoby się to bardzo dziwnym, gdyby Chrystusowi miało zająć aż 360,000 lat podnieść ludzkość z grzechu i śmierci w których znajdowała się 6,000 lat, a osobiście żaden, oprócz Enocha, nie przeżył ani tysiąca. Większość z ludzi nie przeżyła ani jednego stulecia i jak w tym okresie moglibyśmy być przeładowani grzechem do takiego stopnia, że zajęłoby Panu aż 360 000 lat aby nas z tego podnieść, nie może pomieścić się w mojej głowie” (Co kaznodzieja Russell odpowiadał na zadawane jemu liczne pytania 1947 [ang. 1917] s. 600-601; International Bible Students Souvenir Convention Report 1911 s. 31).
Ciekawe jest to, że Russell uznawał wtedy jeszcze, że Enoch żył ponad 1000 lat. Był więc jedyną osobą, która pozostała przy życiu po tym, jak została „zabrana” przez Boga (Rdz 5:24).
Zanim przejdziemy do przedstawienia dat rozpoczęcia Millennium, podajemy istotne spostrzeżenia.
Z nauką o Tysiącleciu u Russella było podobnie jak z nauczaniem o „wielkim ucisku” lub restytucji. Najpierw nauczał, że ono już trwa i zaczął się jego brzask lub świt. Z czasem zmienił pogląd, twierdząc, że Millennium dopiero nadejdzie. Mało tego, tuż przed śmiercią prawdopodobnie wrócił do pierwotnej nauki, albo chciał pogodzić dwie, które funkcjonowały naprzemiennie lub równocześnie. Nie przypuszczamy bowiem, aby Russell pogubił się i wszystko mu się pomieszało.
Kolejną ważną uwagą jest to, że nie dziwmy się, gdy zobaczymy, iż w różnych edycjach angielskich tomów Wykładów występują różne daty nastania Millennium! To samo dotyczy faktu, że zdarza się, iż polskie edycje podają inny rok nadejścia Tysiąclecia niż angielskie (różnica jednego roku, a w jednym przypadku 6 lat).
Nie przypuszczamy, by były to pomyłki drukarskie. Raczej są to celowo naniesione poprawki do Wykładów, które mają poparcie we fragmentach ze Strażnicy. Wiadomo, że Russellowi łatwiej było nanosić korekty w swoim czasopiśmie, które wychodziło raz lub dwa razy w miesiącu, niż w tomach, których dodruki ukazywały się raz w roku albo rzadziej. Wydaje się, że pastor nie miał żadnej kontroli nad wydaniami Wykładów w innych językach, a tym bardziej nad ich edycjami, które ukazały się już po jego śmierci (np. polskie od roku 1919). Dlatego tłumacze czasem ‘dostosowywali’ nauki zawarte w Wykładach do nowszych wykładni ze Strażnicy.
Informujemy i podkreślamy, że niektóre pierwsze wykładnie dotyczące początku Tysiąclecia występują w jednym czasie w różnych publikacjach. Dotyczy to lat: 1872, 1873, 1874, 1875, 1878.
W związku z powyższym nie da się ustawić chronologicznie poszczególnych nauk.
Tym bardziej że w roku 1879, gdy pastor zaczął wydawać Strażnicę, nie połączono w tym czasopiśmie okresu Tysiąclecia z żadną z powyższych dat.
Cofając się do roku 1877, w książce Russella (Trzy światy), której był współautorem, nie znajdziemy konkretnej daty rozpoczęcia Tysiąclecia, choć znajduje się w niej wiele wyliczeń i spekulacji liczbami i datami (patrz np. Summary s. 188-189).
Na dodatek w swoich wyliczeniach stosował różne kalendarze, żydowski i rzymski. Izraelici w Starym Testamencie różnie określali, kiedy zaczyna się początek roku, więc też dawało mu to pole do snucia domysłów. Czasem nie wiadomo, według którego kalendarza Russell coś wyliczał.
Zestawiał też w swoich dywagacjach Tysiąclecie z „wielkim uciskiem”, „odnowieniem wszystkich rzeczy”, powrotem Jezusa, królowaniem Chrystusa, okresem 6000 lat, końcem „czasów pogan” itp. To pozwalało mu zmieniać daty początku Tysiąclecia. Według pastora każda data była dobra, bo miała poparcie w innych równoległych wydarzeniach.
Z tych powodów lata rozpoczęcia Tysiąclecia ustawiliśmy w naszym artykule od najwcześniejszej do najnowszej.
Tysiąclecie, które rozpoczęło się na początku działalności religijnej C. T. Russella
Dowodem na to, że w pierwszych latach działań Russella wierzono w to, iż już nastało i świta Tysiąclecie, są śpiewniki Towarzystwa Strażnica:
Poematy i hymny brzasku Tysiąclecia (1890);
Pieśni brzasku Tysiąclecia (1905).
Dopiero wydany w roku 1925 nowy śpiewnik pt. Hymny Królestwa odsunął kwestię Millenium na dalszy plan (patrz Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego 1995 s. 240). Jego tytuł wskazywał raczej na królowanie Jezusa od 1914 niż na Tysiąclecie, które miało dopiero nadejść.
Także seria Wykładów Pisma Świętego wydawana była w latach 1886-1904 pod tytułem Millennial Dawn, czyliBrzask Tysiąclecia (po polsku nie ukazywała się pod tym tytułem) To wskazywało na obecne już Tysiąclecie. O tym szerzej piszemy w następnym rozdziale.
W każdym razie słowo „brzask” wskazywało uczniom Russella, że już żyją w Tysiącleciu:
„A sam fakt, że całość Bożego Planu wraz z zarysem czasów i chwil jest widoczna, stanowi mocny dowód, iż żyjemy, przy końcu panowania złego, w Brzasku Tysiącletniego Dnia, kiedy umiejętność się rozmnożyła, a mądrzy zrozumieli (Dan. 12:4, 10)” (Nadszedł Czas 1919 s. 18-19 [ang. 1889 s. 19 –the dawn of the Millennial Day).
Rok 1872 i Tysiąclecie
Wydaje się, że najdawniej wyznaczaną datą przez Russella na początek Tysiąclecia nie był rok 1872, ale 1873 (patrz poniżej, źródło z roku 1880). Data 1872 pojawiła się dopiero w roku 1889 i w kolejnych latach:
„(...) okres siódmego tysiąca lat, który według naszej chronologii biblijnej rozpoczął się jesienią 1872 roku” (ang. Strażnica 01.12 1900 s. 2739 [reprint] –the seventh-thousand year period which, according to our Bible chronology, began in the Autumn of 1872).
„Tak licząc, zauważymy, że na początku piątego tysiącletniego dnia, nasz Pan złożył Swoją ofiarę i wielu Jego naśladowców też w podobny sposób ucierpiało, w piątym i szóstym tysiącletnim dniu, a obecnie żyjemy w siódmym dniu, który chronologicznie rozpoczął się w 1872 roku. Ten siódmy tysiącletni dzień jest trzecim dniem od śmierci naszego Pana i w poranku tego dnia całe ciało Chrystusowe, ciało Króla Chwały, będzie udoskonalone” (ang. Strażnica 15.01 1908 s. 4124 [reprint]).
„W tym rozdziale przedstawiamy świadectwa Biblijne, które wykazują, iż od stworzenia Adama do roku 1872, upłynęło 6000 lat; i że od tego czasu, weszliśmy już w siódmy tysiąc lat (Tysiąclecie Chrystusa)” (Nadszedł Czas 1919 s. 35 [ang. 1889 s. 33]).
„Nie ulega wątpliwości, że Ten sam Wszystko – wiedzący, Który pouczył nas za pośrednictwem Chronologii, że sześć tysięcy lat od stworzenia Adama ukończyło się R. P. 1872 i że siódmy tysiąc, Wiek Tysiąclecia, rozpoczął się wówczas, Ten sam, który przez cykle Jubileuszowe pouczył nas, że Pan nasz będzie obecny i zacznie Czasy Restytucji w jesieni roku 1874, oraz Ten sam, Który wykazał nam za pośrednictwem Czasów Pogan, że rzeczy te nie nastaną gwałtownie, lecz stopniowo przeprowadzone będą w ciągu czterdziestu lat...” (Nadszedł Czas 1919 s. 271 [ang. 1889 s. 242]).
„Żyjemy już w siódmym Tysiącleciu – począwszy od października roku
Dziwne, że tekst polski z roku 1919 i następne edycje, mają w tym fragmencie rok
„Żyjemy już w siódmym Tysiącleciu – począwszy od października roku
W innym polskim fragmencie wprowadzono zmianę podanego roku w stosunku do tekstu angielskiego. Na stronie 52 (pol.) podany jest rok
„Odszukaliśmy więc wyraźną linię chronologii od Stworzenia aż do rozpoczęcia się ery Chrześciańskiej, co razem daje nam 4128 lat i gdy do tego dodamy 1872 lata z ery chrześciańskiej otrzymamy 6000 lat. Rok zatem 1872 był datą zakończenia się dyspensacyi 6000 lat od Stworzenia człowieka” (Nadszedł Czas 1919 s. 52).
Thus we have found a clear and connected line of chronology from creation to the beginning of the Christian era (A. D.) – in all, a period of four thousand one hundred and twenty-eight (4128) years, which, together with eighteen hundred and seventy-two years of the Christian era, make six thousand years from creation to the year
Oto kolejny fragment:
„Naprzykład, ktoś może całkiem słusznie zapytać, dlaczego dokładna Chronologia Biblijna wskazuje na październik, roku 1872, jako na początek siódmego tysiąca lat, czyli Tysiąclecia podczas gdy cykle jubileuszowe wskazują na październik 1874 roku jako na datę powrotu naszego Pana i na początek czasów restytucyi?” (Przyjdź Królestwo Twoje 1919 s. 131-132 [ang. 1898, 1909, 1910, 1925 s. 127 – Bible Chronology points to 1872 as the beginning of the seventh thousand years, or Millennium]).
Co ciekawe, pierwotny tekst tego tomu z roku 1891 miał w tym fragmencie rok
Bible Chronology points to 1873 as the beginning of the seventh thousand years, or Millennium (ang. Przyjdź Królestwo Twoje 1891 s. 127).
W innym tekście z roku 1909, choć Russell nie podał daty 1872, to wynika ona z dodania 6000 lat rozpoczynających się w 4128 roku przed Chr.:
„Żyjemy w czasach, gdy całe sześć tysięcy lat należy do przeszłości, a siódme, obiecane Tysiąclecie, chronologicznie już się rozpoczęło” (ang. Strażnica 15.03 1909 s. 4401 [reprint] – We live when the entire six thousand-year days are in the past and the seventh, the Millennium of promise, is chronologically already begun).
Rok 1873 i Tysiąclecie
Rok 1873 był często wymieniany w początkach działalności Russella, jako data rozpoczęcia Tysiąclecia. Dlatego tylko niektóre teksty przytaczamy:
„Od początku było widać, że noc trwająca 6000 lat zakończy się z rokiem 1873, w którym zaczął świtać poranek Tysiąclecia” (ang. Strażnica kwiecień 1880 s. 88 [reprint]).
„Jeden dzień u Pana jest jak tysiąc lat (2P 3:8). Siódmy tysiąc (lub sabat – »siódmy dzień jest sabatem«) rozpoczął się w 1873 roku, w związku z czym obecnie znajdujemy się w dniu sabatu” (ang. Strażnica czerwiec 1881 s. 230 [reprint]).
„Tutaj my tylko zauważamy, że biblijna chronologia najpierw wyprowadzona z Biblii przez Bowena z Anglii, wyraźnie i prawdziwie pokazuje, że okres 6000 lat od Adama zakończył się w 1873 roku, w następstwie czego, wtedy rozpoczął się poranek dnia Tysiąclecia (siódmy tysiąc), podczas którego wiele rzeczy ma się wydarzyć. Nastał właściwy czas na zaprowadzenie królestwa Chrystusowego, na wiązanie Szatana, na odnawianie wszystkich rzeczy i błogosławienie wszystkich ludzi na ziemi. Jeśli te wszystkie rzeczy mają mieć miejsce podczas obecnych tysiąca lat rozpoczętych w 1873 roku, z pewnością, jedną z pierwszych rzeczy mających się wydarzyć i od której wszystkie inne są uzależnione, jest przyjście Oblubieńca, który najpierw musi uwielbić swój kościół (ustanowić swoje królestwo), zanim ono mogłoby błogosławić, odnawiać lub wiązać” (ang. Strażnica październik/listopad 1881 s. 289 [reprint]).
Patrz też ang. Strażnica październik/listopad 1881 s. 292 (reprint).
„Wierzą, podobnie jak my, że po 6000 lat dozwolonego grzechu nastąpi 1000 lat sprawiedliwego panowania Chrystusa. Ale podczas gdy prawdziwa chronologia biblijna wskazuje, że 6000 lat od Adama zakończyło się w roku 1873 (w tym samym roku, w którym rozpoczął się ogólnoświatowy kryzys), ich błędna chronologia wskazywałaby, że początek siódmego tysiąclecia przypada na ponad sto lat w przyszłości” (ang. Strażnica 15.05 1896 s. 1976 [reprint]).
Patrz też ang. Strażnica 15.06 1894 s. 1668 (reprint).
„Wykażemy tu, że od stworzenia Adama do R. P. 1873 upłynęło 6000 lat. Chociaż w Biblii nie znajdujemy wyraźnego oświadczenia względem tego, że siódmy tysiąc będzie panowaniem Chrystusa, wielkim dniem sabatu i restytucyi dla całego świata, jednak uświęcona tradycya nie jest bez logicznej podstawy” (Nadszedł Czas 1919 s. 41 [ang. 1889 s. 39]).
„Jeśli przeto siódmy tysiąc lat historyi świata jest epok, przeznaczoną na panowanie Chrystusa która rozpoczęła się R. P. 1873, to trzeba przyznać, że już żyjemy w niej. – To przywołuje na uwagę rzeczy o których traktowaliśmy w poprzednim tomie, że Pismo Św. wykazuje, iż Brzask Tysiąclecia, czyli Dnia Pańskiego będzie bardzo burzliwy, a nad światem i nominalnym kościołem zapanuje wielki ucisk, pomimo, że dla wybranych świętych rychle promienie tegoż dnia dadzą pokój i nadzieję wystawioną przed nimi w Ewangelii, która jako kotwica wchodzi poza czas ucisku i utwierdza ich w kosztownych obietnicach chwały 1000-letniej” (Nadszedł Czas 1919 s. 42 [ang. 1889 s. 40]).
„(...) z rokiem P. 1873 rozpoczyna się siódmy tysiąc lat, czyli dzień tysiącletni historyi świata” (Nadszedł Czas 1919 s. 55 [ang. 1891 s. 54 – and
Patrz też Przyjdź Królestwo Twoje 1919 s. 345 (ang. 1891 s. 298-299; 1914 s. 305).
Kolejny tekst to ten wskazany powyżej jako zmieniany, w którym już w 1898 roku datę „1873” zastąpiono „1872”:
Bible Chronology points to 1873 as the beginning of the seventh thousand years, or Millennium (ang. Przyjdź Królestwo Twoje 1891 s. 127).
Inna polska publikacja również przedstawia dwie wersje początku Tysiąclecia (1873 i 1874), choć angielska edycja ma jedną datę (1874):
„Tak więc biorąc 625 lat przed Chrystusem i 1875 lat, po Chrystusie stanowi 2.520 lat licząc w to i rok Jubileuszowy, przeto w Październiku z końcem roku 1873 według żydowskiego obrządku przypada prawdziwy Jubileusz, nie jeden rok, jak to było poprzednio lecz 1000 lat” (Co Pismo Święte mówi o Powrocie Naszego Pana — Jego Parousia, Epifania i Apokalupsis1921 s. 32; Powrót naszego Pana 1923, 1925 s. 31, Dodatek do Tomu IV).
[W tych edycjach błędnie podano frazę „2.520 lat”, zamiast „2500 lat”]
„Jak więc biorąc 625 lat przed Chrystusem i 1875 lat po Chrystusie stanowi 2500 lat licząc w to i rok Jubileuszowy, przeto w Październiku z końcem roku 1874 według żydowskiego obrządku przypada prawdziwy Jubileusz, nie rok jeden, jak to było poprzednio lecz 1000 lat” (Co Pismo Święte mówi o Powrocie Naszego Pana — Jego Parousia, Epifania i Apokalupsis 1920 s. 32).
[We wcześniejszych edycjach, pod innym tytułem, jest fraza „626 lat” – Powrót Naszego Pana Jego Parousia, Epifania i Apokalupsis 1915, 1918 s. 30]
Thus, – 625 years B. C. plus 1875 years A. D. are 2500 years, which would include the Jubilee year: consequently, with the end of the year 1874, Jewish time, October, the antitypical Jubilee of 1,000 years instead of one year was due to begin (What Say the Scriptures About Our Lord’s Return—His Parousia, Apokalupsis and Epiphania1900, 1914 s. 34).
Ten sam tekst patrz też: ang. Strażnica 1/15 wrzesień 1898 s. 268; ang. Strażnica 15.03 1902 s. 2977-2978 (reprint).
Zastanawiające jest to, czemu polscy tłumacze zastępowali rok 1874 na 1873, pomimo że tekst angielski pozostawał niezmieniony. Dokonali tego po śmierci Russella. Czyżby uważali się za godnych nanoszenia poprawek do tekstów swego nauczyciela?
Rok 1874 i Tysiąclecie
Rok 1874 jako początek Tysiąclecia pokrywał się Russellowi z datą niewidzialnego powrotu Chrystusa:
„Jak więc biorąc 625 lat przed Chrystusem i 1875 lat po Chrystusie stanowi 2500 lat licząc w to i rok Jubileuszowy, przeto w Październiku z końcem roku 1874 według żydowskiego obrządku przypada prawdziwy Jubileusz, nie rok jeden, jak to było poprzednio lecz 1000 lat” (Co Pismo Święte mówi o Powrocie Naszego Pana — Jego Parousia, Epifania i Apokalupsis 1920 s. 32).
Thus, – 625 years B. C. plus 1875 years A. D. are 2500 years, which would include the Jubilee year: consequently, with the end of the year 1874, Jewish time, October, the antitypical Jubilee of 1,000 years instead of one year was due to begin (What Say the Scriptures About Our Lord’s Return—His Parousia, Apokalupsis and Epiphania1900, 1914 s. 34).
Ten sam tekst patrz też: ang. Strażnica 1/15 wrzesień 1898 s. 268; ang. Strażnica 15.03 1902 s. 2977-2978 (reprint).
Powyżej pisaliśmy, że w tym tekście, w polskiej wersji, zmieniono z czasem rok 1874 na 1873.
Oto inne teksty o roku 1874:
„Zatem, gdyby Wielki Jubileusz miałby trwać tylko rok tak, jak w figurze, rozpocząwszy się w październiku R. P. 1874, skończyłby się przy końcu 2499 lat, czyli w październiku R. P. 1875. Lecz ten Jubileusz nie jest typem lub obrazem, ale rzeczywistością; nie jest Rokiem Jubileuszowym, ale pozafiguralnem Tysiącleciem Restytucyi wszystkich rzeczy, jakie rozpoczęło się w październiku R. P.
„Kiedy jakieś czternaście lat temu przedstawiliśmy biblijną deklarację, że Tysiąclecie pokoju i błogosławieństwa zostanie wprowadzone przez czterdzieści lat ucisku, który zacznie się nieco w 1874 roku i będzie wzrastał, aż do zapanowania chaosu społecznego w 1914 roku – niewielu uwierzyło, niektórzy wyszydzili; bo wtedy był pokój!” (ang. Strażnica październik 1890 s. 1243 [reprint]).
„Wasza [kalwinistów] »idea«, jakoby Bóg nie zamierzył, aby ktokolwiek wiedział z góry, kiedy nadejdzie koniec obecnego wieku i nadejdzie Tysiąclecie, jest naszym zdaniem słuszna i potwierdzona przez fakty. Jeżeli jednak Tysiąclecie rozpoczęło się chronologicznie w roku 1874 i od tego czasu znajdujemy się w okresie przełomu (czterdzieści lat), w którym kończy się jeden wiek, a drugi stopniowo zaczyna, to czy można powiedzieć, że ktokolwiek wiedział o tym wcześniej? Czy nie powinniśmy się spodziewać, że wszyscy, którzy są »braćmi« Chrystusa, zostaną powiadomieni o zachodzących obecnie zmianach w dyspensacji, które powodują tak wiele zamieszania na świecie?” (ang. Strażnica 15.01 1896 s. 1923 [reprint]).
„»Żniwo« (od października 1874 do października 1914) to czas, w którym kończy się Wiek Ewangelii i zaczyna Wiek Tysiąclecia. Trąbę Jubileuszową utożsamiamy z Siódmą Trąbą i Trąbą Bożą. (Zobacz Brzask Tysiąclecia, tom II, strona 197)” (ang. Strażnica 15.08 1896 s. 2026 [reprint]).
„Diagram nr 4 w niektórych szczegółach przypomina nr 3, jednak jako całość jest zupełnie inny. Widzi on sprawy z innego biblijnego punktu widzenia, przyjmując rok 1874 n.e. za datę Tysiąclecia, jak pokazują cykle jubileuszowe i różne inne proroctwa” (ang. Strażnica 15.11 1904 s. 3460 [reprint]).
Patrz też podobnie ang. Strażnica 15.06 1905 s. 3576, 3579 (reprint).
Poniżej list czytelnika, który dziękuje Russellowi za naukę o Tysiącleciu rozpoczętym w roku 1874:
„Mój Drogi Bracie, Pastorze Russell (...) Na początku byłem bardzo uprzedzony, ponieważ miałem błędne wyobrażenia na temat Twojego nauczania. Pomysł tysiąclecia zaczynającego się od roku 1874 był dla mnie przeszkodą, dopóki nie został wyjaśniony, a ja podarłem traktaty, które mi wręczono i odmówiłem ich przeczytania. Nigdy nie słyszałem o Millennial Dawn aż do około dziewięciu miesięcy temu, kiedy moja uwaga została zwrócona na Watch Tower...” (ang. Strażnica 01.09 1904 s. 3426 [reprint]).
Patrz też:
Walka Armagieddonu 1919 s. 744 (ang. 1897 s. 601);
pytanie z roku 1907 zawarte w książce Co kaznodzieja Russell odpowiadał na zadawane jemu liczne pytania 1947 [ang. 1917] s. 49;
ang. Nadszedł Czas 1889 s. 181;
ang. Strażnica 1/15 wrzesień 1898 s. 276;
ang. Strażnica 15.03 1902 s. 2982 (reprint).
Rok 1874 wynikał też z odejmowania okresu 1000 lat od roku 2874, kiedy miało zakończyć się Tysiąclecie, siódme z okresu 7000 lat:
„Wiemy ponadto, że 7000 lat odpoczynku Jehowy zakończy się w roku 2874; właściwa zatem byłaby myśl, że czterdzieści lat żniwa wieku Tysiąclecia to czas, gdy Chrystus odpocznie od wszystkich swoich wrogów, w szczególnym sensie, jak za czasów Salomona” (ang. Strażnica 01.07 1907 s. 4018 [reprint]).
„Ostatnim punktem, który należy wymienić, jest ten: Jeśli szatan został związany około 1874 roku i jeśli okres jego związania ma trwać tysiąc lat, to zostanie on wypuszczony na wolność około roku
Dlaczego Russell z czasem zmienił początek Tysiąclecia z lat 1872-1873 na rok 1874?
Otóż prawdopodobnie wydawało mu się to dziwne, że Tysiąclecie już rzekomo trwało od roku 1872 lub 1873, a Jezus powrócił dopiero w roku 1874.
By to jakoś pogodzić, pastor wymyślił, że Adam żył 2 lata bez grzechu. Został stworzony w roku 4128 przed Chr., a zgrzeszył w 4126 przed Chr. Takim sposobem 6000 lat od jego grzechu mijało w roku 1874:
„Odszukaliśmy więc wyraźną linię chronologii od Stworzenia aż do rozpoczęcia się ery Chrześciańskiej, co razem daje nam 4128 lat i gdy do tego dodamy 1872 lata z ery chrześciańskiej otrzymamy 6000 lat. Rok zatem 1872 był datą zakończenia się dyspensacyi 6000 lat od Stworzenia człowieka” (Nadszedł Czas 1919 s. 52).
„Adam i Ewa spędzili jakiś czas razem, zanim popełnili grzech. Jak długim był ten czas ich bezgrzesznego pobytu nie mamy informacyi, ale przypuszczenie, że trwał dwa lata nie jest dalekie od prawdopodobieństwa” (Przyjdź Królestwo Twoje 1919 s. 132).
Świadkowie Jehowy tak to opisali:
„Zgodnie z opracowaną wkrótce potem chronologią biblijną uważano, że 6000 lat istnienia człowieka na ziemi upłynęło w roku 1872, podczas gdy 6000 lat grzechu człowieka zakończyło się w roku 1874 i wtedy też rozpoczęło się siódme tysiąclecie. (...) Stworzenie człowieka umieszczono w roku 4128, a wystąpienie grzechu w roku 4126 p.n.e.” (Strażnica Rok XCVI [1975] Nr 21 s. 16).
Ciekawostką jest, że w pierwszej książce opublikowanej po śmierci Russella uznano, że wyznaczył rok 1874 jako początek Tysiąclecia:
„Tysiąclecie (Obj. 20:3, 4, 7) rozpoczęło się od roku 1874, wraz z powrotem naszego Pana. Było to około tego czasu, gdy Pastor Russell przyszedł do Chrześcijan z lepszem wyrozumieniem Biblii, »z widzeniem Bożem«” (Dokonana Tajemnica 1925 [ang. 1917, 1927] s. 430).
Rok 1875 i Tysiąclecie
Skąd wziął się rok 1875, jako czas rozpoczęcia Tysiąclecia?
Russell nauczał, że restytucja („odnowienie wszystkich rzeczy”) zaczęła się w roku
„Dokładne badanie czasów i pór nauczanych w Piśmie przekonało nas, że Pan miał być obecny w
„Podwójne świadectwo Zakonu i Proroctwa upewnia nas, że błąd nie mógł zakraść się, i przeto twierdzimy, iż r. 1875 (począwszy od Października, R. P. 1874) jest właściwą datą rozpoczęcia się Restytucyi i obecności naszego Pana, którego niebiosa obejmowały do owego czasu” (Nadszedł Czas 1919 s. 215 [ang. 1889 s. 196]).
Patrz też jw. s. 203 (ang. s. 183-184) – wyłącznie o roku 1875.
Podobnie jak można było połączyć restytucję i powrót Chrystusa w jednym roku 1875, tak samo dało się ulokować początek Tysiąclecia w tym samym roku:
„A tak – rok, rozpoczął się w październiku 1874, był 2500nym rokiem, lecz wobec tego, że rzeczywistość jest większą od figury – 1000 lat zamiast jednego roku – rok 1875 (począwszy od m. października 1874) zamiast być rokiem jubileuszowym, był pierwszym z tysiąca lat Jubileuszu [ang. 1000 years of Jubilee]” (Nadszedł Czas 1919 s. 206 [ang. 1889 s. 186]).
Patrz też jw. s. 205 (ang. s. 187).
„Rok
Niektórych „zaniepokoiła jedna informacja” zamieszczona w kazaniu Russella we wspomnianym czasopiśmie pt. Overland Monthly.
Otóż pastor wspomniał w nim nie tylko o roku 1875, ale także o 1925! Tego ostatniego roku wtedy nie zaakceptował, a nawet polemizował z tą koncepcją.
Wiemy z innych źródeł, jakiego znaczenia nabrał ten rok w czasach następcy pastora. Oto dwie wypowiedzi Russella i jedna Rutherforda o Tysiącleciu od roku 1925:
„Początek Antytypicznego Jubileuszu
Niektórych naszych czytelników zaniepokoiła jedna informacja dotycząca początku pozafiguralnego Jubileuszu we wrześniowym numerze Overland Monthly. Nic w tym artykule nie ma być innego lub sprzecznego z naszymi prezentacjami w Wykładach Pisma Świętego pokazującymi rok
„Liczenie cykli sabatowych rozpoczęło się w chwili wejścia narodu wybranego do ziemi Kanaan. Nie siali oni wtedy ani nie żęli, lecz spożywali stare ziarno. Przytoczony wcześniej cytat mówi o 70 latach jubileuszowych, możemy zatem łatwo obliczyć, kiedy i gdzie miałby się rozpocząć pozafiguralny jubileusz. 50 lat pomnożone przez 70 daje 3500 lat, a ta liczba dodana do daty wejścia Izraelitów do Kanaanu wskazuje na rok 1925, jako na czas początku pozafiguralnego jubileuszu. Istnieje jednak jeszcze inna metoda wskazania tej daty, chyba bardziej właściwa: 19 cykli jubileuszowych obchodzonych w ten niedbały sposób daje 950 lat, a pozostałe 51 cykli 49-letnich (ponieważ jubileusze były pominięte) daje 2499 lat. Kiedy dodamy te liczby plus jubileusze, otrzymamy 3449 lat, który to okres rozpoczęty wejściem do Kanaanu, kończy się w październiku 1874 roku. (…) To właśnie około tego czasu, w roku 1875 łaska zaczęła wracać do Izraela. Rozumiemy, że 40-letni okres od 1875 do 1915 roku będzie czasem pełnego powrotu niebiańskiej łaski do tego narodu. (...) Od roku 1875 miało miejsce szczególne głoszenie tego właśnie orędzia Jubileuszowego – dęcie w srebrne trąby Prawdy, głoszenie Prawdy, ogłaszanie faktu, że bliski jest czas Bożego błogosławieństwa dla Izraela i świata – że rozpoczął się tysiącletni okres wielkiego pozafiguralnego jubileuszu” (artykuł pt. Naród wybrany – jego sabat i jubileusz opublikowany w książce pt. What Pastor Russell Wrote for The Overland Monthly s. 100-101). Patrz Overland Monthly wrzesień 1910 s. 334.
http://mostholyfaith.com/Beta/bible/OverlandMonthly/Overland.ASP
„Radio opowiada światu, że Tysiąclecie Nadchodzi (...) Tysiąclecie zaczyna się w roku 1925-ym, niedola ludzka zacznie wtedy znikać, choroba i śmierć zginą – oto wieść, jaką rozgłosił za pomocą radjofonu były sędzia J. F. Rutherford” (Strażnica 01.08 1922 s. 228 [ang. 15.06 1922 s. 180]);
Chociaż w czasopiśmie Overland Monthly nie użyto terminu „Tysiąclecie”, lecz jego synonimu „Jubileusz”, Rutherford oparł się na wcześniejszych rozważaniach pastora, samodzielnie wyznaczając rozpoczęcie Millennium na rok 1925.
Równocześnie o roku 1875 jako końcu Tysiąclecia pisano jeszcze w styczniu 1925 roku i dopiero później został całkowicie zastąpiony przez rok 1925:
„Mierząc zgodnie z tym, co zostało już definitywnie i wyraźnie ujawnione, pewne jest, że okres Tysiąclecia miał się rozpocząć w roku 1875. Nie możemy jednak oczekiwać, że wszystko nastąpi na początku. Plan Boży jest progresywny oraz majestatycznie i w sposób uporządkowany zmierza do końca” (ang. Złoty Wiek 14.01 1925 s. 250, artykuł pt. The Millennium, tekst przemowy radiowej J. F. Rutherforda, jw. s. 249-254).
Rok 1878 i Tysiąclecie
Z biegiem czasu Russell dostrzegł, że jego nauki o niewidzialnym powrocie Jezusa w 1874 roku oraz o rozpoczęciu Tysiąclecia w tym samym czasie nie pokrywają się bezpośrednio z początkiem Jego królowania od 1878 roku:
„Równoległość tego jak to już widzieliśmy wskazuje na rok 1874 jako na czas wtórej obecności naszego Pana, jako Oblubieńca i Żniwiarza, zaś na rok 1878 jako czas, w którym Pan objął urząd Króla królów i Pana panów – ale teraz jako duchowy Król, obecny we wszystkiej Swej władzy i potędze, chociaż niewidzialny dla ludzi” (Przyjdź Królestwo Twoje 1919 s. 160 [ang. 1891 s. 150]).
Jakim sposobem Millennium mogło rozpocząć się w roku 1872, 1873 czy 1874, zanim Jezus zaczął królować w roku 1878?
Być może dlatego Russell zaczął łączyć rok 1878 z Tysiącleciem i „ostatnią trąbą”, która wtedy zaczęła symbolicznie ‘grzmieć’:
„Jest rzeczą zarówno właściwą, jak i konieczną, abyśmy wykazywali się wielką cierpliwością wobec braci chrześcijan, którzy w ten sposób wykazują swój dziecinny rozwój wiedzy w sprawach duchowych, wskazując im, że siódma trąba – »Ostatnia trąba« – jest tak samo symboliczna jak poprzednie trąby i oznacza znacznie większe i ważniejsze wypełnienie niż którejkolwiek z nich. Jej wypełnienie rozciąga się na okres 1000 lat; jej wydarzenia wyznaczają i pokrywają się ze wszystkimi różnymi cechami tysiącletniego panowania Chrystusa. Jak rozumiemy, jego początek przypadł na rok
„»Król wszedł« i rozpoczął inspekcję gości. Jak już gdzie indziej wykazaliśmy, jest to data kwiecień 1878 roku. W tym momencie zatem, jak wierzymy na podstawie świadectwa Pisma Świętego, nasz Pan przyjął urząd Króla, który odtąd sprawuje i będzie sprawował aż do momentu, gdy obali obecne instytucje, fałszywie nazywane chrześcijańskimi, rozbijając je »jak naczynie garncarskie« w czasie wielkiego ucisku, symbolicznie określanym jako czas »ognia« i wylewających się »powodzi«, a ostatecznie będzie panował w sprawiedliwości przez tysiąc lat, podczas których błogosławione będą wszystkie rodziny ziemi” (ang. Strażnica 01.05 1898 s. 2301 [reprint]).
„NADSZEDŁ CZAS na założenie Królestwa Odkupiciela. Jest to świadectwo zgadzające się z wywodami poprzednich wykładów. Nic temu nie stoi na przeszkodzie. Żyjemy już w siódmym Tysiącleciu – począwszy od października roku 1878. Udzielenie władzy pogańskim królom zakończyło się wobec tego w roku 1914. Wielki, pozafiguralny Jubileusz, Czasy Restytucyi za wszystkie rzeczy, rozpoczął się w roku 1874, kiedy to zaczęła się obecność Wielkiego Przywróciciela” (Nadszedł Czas 1919 s. 413).
Dziwne, że tekst angielski z roku 1889 i następne edycje mają w powyższym fragmencie rok
We are already living in the seventh millennium – since Oct. 1872. (ang. Nadszedł Czas1889, 1927 s. 363).
Natomiast kolejne edycje polskie z roku 1920 i 1923 też zawierają w tym miejscu rok 1878 tak jak edycja z roku 1919 (s. 413). Może tłumacze dokonali korekty daty na podstawie innych tekstów z angielskich Strażnic, takich jak powyższe? Jeśli to był błąd drukarski, to dlaczego przez kilka lat go nie poprawiono? Czyżby tak słabo znano nauki pastora, że nikt go nie zauważył w corocznym studium tomów?
Polscy uczniowie Russella z USA w wielu miejscach dokonali poprawek, polegających na przeniesieniu początku „żniwa” z roku 1874 na 1878 (patrz Nadszedł Czas 1919 s. 165; Przyjdź Królestwo Twoje 1919 s. 141, 159; Walka Armagieddonu 1919 s. 762-763). Szkoda, że te tomy ukazały się po raz pierwszy dopiero w roku 1919, bo wiedzielibyśmy, kiedy ktoś wpadł na pomysł, by zmienić te daty. Być może taką opcję narzucił wcześniej pastor.
Właśnie, gdy w roku 1916 Russell przeniósł początek 40-letniego „żniwa” z roku 1874 na 1878, wtedy data ta zaczęła w sposób szczególny wskazywać mu początek Tysiąclecia:
„Co się tyczy czasu żniwa Wieku Ewangelii, zwracam się przy tej okazji do was w przekonaniu, że ten okres żniwa będzie trwał według Pisma Świętego czterdzieści lat i że weszliśmy w ten okres w roku
„Wskazując na ten czas żniwa, który się rozpoczął w roku 1878, Apostoł nazywa go specjalnym dniem, czyli epoką; i takim on był naprawdę. Żaden okres w historii świata nie był tak znamienny pod tyloma względami” (ed. pol. jw. s. 289).
Patrz też ang. Strażnica 01.09 1916 s. 5950-5951 (reprint).
W roku 1904 Russell połączył też z „zaraniem” Tysiąclecia wskrzeszenie zmarłych, które miało mieć miejsce w 1878 roku:
„To prawda, ale jest powód, dlaczego podtrzymujemy taką nadzieję w obecnym czasie, od r. 1878, od której to chwili, jak głosimy, datuje się powiększenie nadziei ludu Pańskiego. (...) w nowym dniu, w dniu Tysiąclecia. Naszą nadzieja, budowaną na świadectwach Boskiego Słowa, jest że żyjemy już w zaraniu tego nowego dnia; (...) jak już wykazano r. 1878 p. Chr. oznacza datę, w której »umarli w Chrystusie« »najpierw« powstali” (Nowe Stworzenie 1919 s. 823-824 [ang. 1904 s. 662-663]).
Również pierwsi powracający do Palestyny Żydzi potwierdzali Russellowi rok 1878 i Tysiąclecie:
„Te zdumiewające obietnice nie wypełnią się w dwudziesto cztero godzinnym dniu, ale w ciągu dnia Tysiąclecia. Początek ich zaznaczył się w roku 1878, w rezultacie Berlińskiego Kongresu Narodów. Żydzi obecnie cieszą się w kraju ich ojców daleko większymi przywilejami, aniżeli kiedykolwiek zanotowano to od wielu stuleci” (Przyjdź Królestwo Twoje 1919 s. 288 [ang. 1891 s. 260-261]).
Rok 1881 – czy to początek Tysiąclecia?
Rok 1881 nie został w żadnej publikacji połączony wprost z początkiem Tysiąclecia, ale istnieją ku temu pewne przesłanki, że łączono go w pewien sposób z nim.
Po pierwsze, znajduje się on w początkach Millennium, obojętnie od którego roku liczymy to Tysiąclecie, chodzi o początek w latach 1872-1878.
Po drugie, Russell uczył, że Tysiąclecie w jakiś sposób obejmie całą ludzkość dopiero od roku 1881, po zakończeniu powoływania do klasy namaszczonych:
„Zatrzymanie łaski czyli »wezwania« w naszych czasach, w roku 1881, zastąpione jest ogólnem wezwaniem dla całego świata aby korzystał z błogosławieństw i łask Tysiąclecia, pod warunkiem wiary i posłuszeństwa, (jednak nie aż do śmierci). Jednak to wezwanie jest mniejsze i łaska mniejsza od tej, która ustała – jest to wezwanie, aby radować się błogosławieństwami Królestwa, ale nie aby być częścią namaszczonych, czyli klasą Królestwa” (Przyjdź Królestwo Twoje 1919 s. 240).
Po trzecie uczył też, że restytucja, czyli „odnowienie wszystkich rzeczy”, rozpoczęła się w roku
„Ktośkolwiek może zapytać: Czy w Październiku 1881 ukazał się jaki początek naprawiania wszystkich rzeczy t. j. restytucyi? Odpowiadamy na to, że coś takiego co świat mógłby zauważyć nie stało się. My dotąd jeszcze postępujemy wiarą a nie widzeniem. Wszelkie przygotowania do tego wielkiego dzieła można uznać jak krople deszczowe, które z czasem orzeźwią całą ziemię. Co się stało w roku 1881, jak i to, co się stało w roku 1874, może być rozpoznane tylko oczami wiary w świetle Słowa Bożego. Ponieważ to był czas, w którym skończyło się wysokie powołanie, zatem i pora na rozpoczęcie głoszenia o Restytucyi – czyli na trąbę Jubileuszową” (Przyjdź Królestwo Twoje 1919 s. 417-418 [ang. 1891 s. 363; 1914 s. 367]). Patrz też ed. polska jw. s. 415-416.
Nawet studnia w Wielkiej Piramidzie miała to potwierdzać:
„Lokalizacja dolnego końca studni, pokazująca datę
Na roku 1881 kończymy opisywanie trwającego już Tysiąclecia. W pewnym momencie Russell po prostu przesunął nadejście Millennium na przyszłość. Czyżby stracił wiarę w jego obecny brzask i rozwój?
Temat kontynuujemy w części drugiej tego artykułu.