Cześć dla Jezusa, Hbr 1:6 i "Wnikliwe poznawanie Pism" (cz. II)

Cześć dla Jezusa, Hbr 1:6 i „Wnikliwe poznawanie Pism” (cz. II)

         W pierwszej części tego artykułu omówiliśmy między innymi historię czci dla Jezusa w wierzeniach Świadków Jehowy. Wspomnieliśmy o zastąpieniu przez nich tej „czci” z czasem „hołdem” i „szacunkiem” dla Chrystusa, pozostawiając „cześć” i „uwielbienie”, tylko dla Boga. Rozpoczęliśmy też polemikę na temat czci dla Jezusa ze słownikiem biblijnym Towarzystwa Strażnica pt. „Wnikliwe poznawanie Pism” (2006). Tu będziemy ją kontynuować, włączając też szerzej w nią sprawę tekstu Hbr 1:6 i greckiego słowa proskyneo (cześć, hołd, pokłon). Na końcu zamieścimy też dodatek pt. „Cześć dla Jezusa według pism wczesnochrześcijańskich”, który choć nie wiąże się z zawartością słownika Towarzystwa Strażnica, to jednak uzupełni naszą wiedzę w tej kwestii.

Cześć dla Jezusa i Hbr 1:6

         1) Oto stwierdzenia o hołdzie i kwestionowanej czci dla Jezusa ze słownika biblijnego Towarzystwa Strażnica:

         „Choć w niektórych przekładach słowo proskyneo w powiązaniu z Jezusem bywa tłumaczone na ‘oddawać cześć’, fakty nie dają podstaw do takiego rozumienia tego wyrazu. Okoliczności, w których Jezus odbierał hołd, przypominały wcześniejsze sytuacje, kiedy oddawano hołd królom i prorokom (por. Mt 8:2; 9:18; 15:25; 20:20 z 1Sm 25:23, 24; 2Sm 14:4-7; 1Kl 1:16; 2Kl 4:36, 37). Nawet to, co mówiono wtedy do Jezusa, dowodzi, że składano mu hołd nie jako Bogu czy Bóstwu, lecz jako przedstawicielowi Boga - ‘Synowi Bożemu’, zapowiedzianemu ‘Synowi Człowieczemu’, Mesjaszowi dysponującemu władzą od Boga. Często też chodziło o wyrażenie - podobnie jak w dawniejszych czasach - wdzięczności za objawienie od Boga lub jakąś łaskę (Mt 14:32, 33; 28:5-10, 16-18; Łk 24:50-52; Jn 9:35, 38)” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. I, s. 825, hasło ’HOŁD’).

         Co możemy powiedzieć o tych stwierdzeniach? Otóż przypomnijmy na początek, że Świadkowie Jehowy sami, jak widzieliśmy wcześniej (patrz pkt 2 w części I), w Ap 5:14, przetłumaczyli w swej Biblii greckie proskyneo na „cześć”, w stosunku do Baranka i Ojca! Dlaczego więc piszą, że „fakty nie dają podstaw do takiego rozumienia tego wyrazu”? Mało tego, sami poniżej w słowniku nie wykluczają, że proskyneo oznacza „cześć”: „Jeśli więc uznać, że aniołowie ‘oddają cześć’ Synowi, to w rzeczywistości za jego pośrednictwem oddają ją Jehowie...” (t. I, s. 826). Prócz tego ich angielska Biblia z referencjami (New World Translation of the Holy Scriptures - With References 1984) w przypisie do Hbr 1:6 podaje, że można również umieścić w tym wersecie angielskie słowo worship, czyli „cześć”, „wielbienie”.

         Dodajmy tu, że publikacje Towarzystwa Strażnica, omawiając Ap 5:14 zdają się prawie nie zauważać, że mówi on też o czci dla Jezusa, lub pomijają Go (patrz „Wspaniały finał Objawienie bliski!” 1993 s. 89; „Proroctwo Izajasza światłem dla całej ludzkości” 2000 t. I, s. 270; Strażnice: Nr 2, 1957 s. 21; Nr 9, 1957 s. 22; Nr 12, 1998 s. 16; Nr 17, 1998 s. 9; Nr 1, 2000 s. 16). Wyjątek stanowi tu Strażnica Rok CI [1980] Nr 12 s. 20, która wymienia Jezusa i Jehowę jako przyjmujących „pokłon” (ang. odpowiednik ma tu słowo „worshiped” [cześć] Strażnica 15 sierpień 1979 r. s. 7).

         Nie wiadomo też dlaczego omawiany słownik przyrównuje hołd dla Jezusa do pokłonów dla ziemskich królów, często grzesznych, oraz dla proroków. Przecież Syn Boży powiedział: „a oto tu jest coś więcej niż [król] Salomon” Mt 12:42. Podobnie Chrystus mówił o sobie i świątyni Jahwe, przed którą składano pokłon i czczono ją (Ps 5:8 i 138:2 [proskyneo], Kpł 26:2): „Tu jest coś większego niż świątynia” Mt 12:6.

         Natomiast co do proroków, Biblia wyraźnie odróżnia ich od Syna Bożego - Dziedzica wszechświata:

         „przemawiał niegdyś Bóg przez proroków, a w tych ostatecznych dniach przemówił do nas przez Syna. Jego to ustanowił dziedzicem wszystkich rzeczy, przez Niego też stworzył wszechświat” Hbr 1:1-2.

         Czy można więc porównywać hołd dla Jezusa, z pokłonami dla królów i proroków?

         Mało tego, kilka linijek niżej, słownik Świadków Jehowy sam stwierdza, że „Hołd składany tym osobom był tylko obrazem hołdu należnego Chrystusowi” (t. I, s. 825).

         Ciekawe, że słownik Towarzystwa Strażnica nie starał się ukazać podobieństw między pokłonami dla królów i proroków, a hołdem dla Boga. Zapewne by znalazły się takie wspólne elementy w tych formach wyrażania czci. To jednak pozostawiamy do indywidualnego rozważenia, bo nie jest to przedmiotem naszej analizy.

         Czy rzeczywiście hołd dla Jezusa prawie niczym nie różnił się od pokłonów dla królów i proroków?

         Aby zauważyć jak różnorodnych form w opisie hołdu dla Chrystusa użyli ewangeliści, pokażemy to w tabeli. I nie chodzi tu wyłącznie o słowo proskyneo, bo te tylko wymienia słownik Towarzystwa Strażnica. My zaś odwołamy się poniżej także do innych terminów greckich.

         Polskie słowa w tabeli oddamy według Biblii Tysiąclecia (wyd. III), a zwroty greckie, czasem dosłownie według greckiego tekstu biblijnego (np. peson epi prosopon), a czasem w postaci słownikowej (np. proskyneo). W kilku przypadkach (zdania dłuższe) rezygnujemy z cytowania tekstu greckiego (np. J 18:6 - „Skoro więc rzekł do nich: ‘Ja jestem’, cofnęli się i upadli na ziemię”).

         Uzupełnijmy też tę tabelę innymi, nie zamieszczonymi w niej terminami. Dotyczy to np. określeń „otaczany chwałą”, „wysławiany”, „uwielbiony” (J 11:4, 13:31, Łk 4:15, J 12:23, 17:10), a które wywodzą się od słowa greckiego doksadzo.

         Wspomnijmy też o „miłowaniu” (agapao) Jezusa (J 8:42, 14:15, 21, 23-24, 28, 21:15-16, Ef 6:24, Jk 1:12, 1P 1:8).

         Prócz powyższych różnorodnych ewangelicznych form oddawania hołdu, pokłonów, czci i szacunku Chrystusowi mamy też kilka fragmentów dotyczących powyższego z innych ksiąg Nowego Testamentu. Oto one:

         Dz 9:4, 22:7, 26:14 - „[Paweł] upadł [upadłem] na ziemię [przed Panem]”;

         Flp 2:10 - „aby na imię Jezusa zgięło się każde kolano istot niebieskich i ziemskich, i podziemnych. I aby wszelki język wyznał, że Jezus Chrystus jest Panem - ku chwale Boga Ojca”;

         2Tm 4:18 - doksa (chwała);

         Hbr 1:6 - proskyneo (pokłon);

         Hbr 2:7 i 9 - doksa i time (chwała i cześć);

         Hbr 3:3 - doksa i time (cześć i cześć);

         Hbr 13:21 - doksa (chwała);

         2P 1:17 - time i doksa (cześć i chwała);

         2P 3:18 - doksa (chwała);

         Ap 1:6 - doksa (chwała);

         Ap 1:17 - epesa pros tous podas autou (do stóp Jego upadłem);

         Ap 5:8-9 - „czworo Zwierząt i dwudziestu czterech Starców upadło przed Barankiem (...) I taką nową pieśń śpiewają: ‘Godzien jesteś...’”;

         Ap 5:12 - „Baranek zabity jest godzien wziąć potęgę [dynamis] i bogactwo [plouton], i mądrość [sofia], i moc [ischys], i cześć [time], i chwałę [doksa], i błogosławieństwo [eulogia]”;

         Ap 5:13-14 - „Zasiadającemu na tronie i Barankowi błogosławieństwo [eulogia] i cześć [time], i chwała [doksa], i moc [kratos], na wieki wieków! (...) Starcy zaś upadli i oddali pokłon [proskyneo]”;

         Ap 22:3 - „I będzie w nim tron Boga i Baranka, a słudzy Jego będą Mu cześć [latreuo] oddawali”.

         Wspomnieliśmy też, że słownik Towarzystwa Strażnica porównuje hołd dla Jezusa z pokłonami dla królów i proroków, natomiast nie chce zestawiać go z hołdem i czcią dla Boga Ojca. My zaś to zrobimy.

         Przykładowo termin proskyneo, w stosunku do Ojca Jezusa, zastosowany jest w następujących miejscach Nowego Testamentu:

         Mt 4:10, Łk 4:8, J 4:20-24, 12:20, Dz 8:27, 24:11, 1Kor 14:25, Hbr 11:21, Ap 4:10, 7:11, 5:14 (Bóg i Baranek), 11:1, 11:16, 14:7, 15:4, 19:4, 19:10, 22:9.

         Każdy łatwo zauważy, że wiele z tych fragmentów dotyczących Boga Ojca odpowiada urywkom o Synu Bożym. Przykładowo termin proskyneo w Mt 4:10 jest tym samym co w Hbr 1:6, a w Ap 5:14 zastosowano go do obu osób Bożych razem!

         Mało tego, dotyczy to też innych terminów, które podaliśmy w tabeli. Przykładowo określenie epesas epi prosopon (upadli na twarz) z Mt 17:6, dotyczące Jezusa, jest identyczne jak w Mt 26:39, gdzie jest odniesione ono do Ojca (epesen epi prosopon, tzn. upadł na twarz).

         To samo dotyczy np. tekstu J 5:23 i zawartego w nim greckiego słowa timao (cześć, szacunek) odniesionego do Ojca i Syna.

         Kolejny przykład to słowa J 13:31, gdzie jest napisane, że Jezus i Ojciec są „otoczeni chwałą” (doksadzo).

         Inne teksty o hołdzie i czci, wraz ze słowami greckimi zastosowanymi zarówno do Syna jak i do Ojca, podaliśmy w pierwszej części tego artykułu (pkt 1) i tam odsyłamy zainteresowanych [patrz Cześć dla Jezusa, Hbr 1:6 i „Wnikliwe poznawanie Pism” (cz. I)].

         Prócz tego mamy „miłować” (agapao) tak samo Jezusa (J 8:42, 14:15, 21, 23-24, 28, 21:15-16, Ef 6:24, Jk 1:12, 1P 1:8), jak i Boga (Mt 22:37, Mk 12:30, Łk 10:27, Rz 8:28, 1Kor 2:9, 8:3, Jk 2:5, 1J 4:10, 20-21, 5:1-2).

         Szczególny hołd dla Jezusa potwierdza też jego „podwójne podkreślenie”. Ale nie to jest odróżniające go od pokłonów dla królów i proroków, lecz jest nim „dodatkowe” podziękowanie i wyznanie, że Jezus jest Synem Bożym! Podobnie, jak zobaczymy to poniżej, dziękowano Jahwe i wyznawano Jego Bóstwo. Oto przykłady:

         „objęły Go za nogi i oddały Mu pokłon” Mt 28:9 (ekratesan autou tous podas [objęły Go za nogi] i proskyneo [pokłon]);

         „upadł na twarz do Jego nóg i dziękował Mu” Łk 17:16 (epesen epi prosopon para tous podas autos euchariston auto); (por. Rdz 24:48 - oddanie pokłonu Bogu i podziękowanie Mu); por. Ap 5:13-14;

         „upadli [proskyneo] przed Nim, mówiąc: ‘Prawdziwie jesteś Synem Bożym’” Mt 14:33; (por. Rdz 24:26-27 - oddanie pokłonu Jahwe i wyznanie, że jest On Bogiem);

         „padały przed Nim i wołały: ‘Ty jesteś Syn Boży’” Mk 3:11 (prosepipton auto kai ekradzon legontes hoti sy ei ho hyios tou Theou);

         „wierzę, żeś Ty jest Mesjasz, Syn Boży (...) upadła Mu do nóg [epesen autou pros tous podas]” J 11:27, 32.

         „przyklękając [tithentes ta gonata] oddawali Mu hołd [proskyneo]” (Mk 15:19), „Prawdziwie, Ten był Synem Bożym” Mt 27:54, „Prawdziwie, ten człowiek był Synem Bożym” Mk 15:39.

         O tym, że hołd składany Jezusowi był niezwykły, świadczą też pewne opisy w Nowym Testamencie. Przykładowo Łukasz jakby celowo „miesza” hołd dla Jezusa, z czcią dla Boga. Pisze on bowiem:

         „[Samarytanin] upadł na twarz do Jego nóg i dziękował Mu (...) Jezus rzekł: (...) Żaden się nie znalazł, który by wrócił i oddał chwałę Bogu” Łk 17:16-18.

         Inny przykład:

         „A wszystkich ogarnął strach; wielbili Boga i mówili: ‘Wielki prorok powstał wśród nas, i Bóg łaskawie nawiedził lud swój’. I rozeszła się ta wieść o Nim po całej Judei...” Łk 7:16-17.

         Kolejny przykład:

         „zastali człowieka (...) siedzącego u nóg Jezusa. (...) Lecz [Jezus] odprawił go słowami: ‘Wracaj do domu i opowiadaj wszystko, co Bóg uczynił z tobą’. Poszedł więc i głosił po całym mieście wszystko, co Jezus mu uczynił” Łk 8:35 i 39 (por. Mk 5:19-20).

         Patrz też Łk 9:42-43 (por. Mt 17:14 i Mk 9:15, gdzie wspomniano, że wcześniej złożono pokłon Jezusowi i podziwiano Go), Łk 18:42-43.

         Na koniec jeszcze raz wracamy do słowa proskyneo. Otóż tekst Łk 24:51-52 może ukazywać, że Jezus, któremu złożono pokłon, otrzymał tym samym hołd Boski, czyli cześć. Wskazuje na to fakt, że Chrystus mógł być już niewidziany (jak Bóg), gdy Mu się kłaniano (na co też może wskazywać tekst Dz 1:9-10): „A kiedy ich błogosławił, rozstał się z nimi i został uniesiony do nieba. Oni zaś oddali Mu pokłon i z wielką radością wrócili do Jerozolimy” Łk 24:51-52.

         Nie był to więc, jak widać, hołd taki jak dla króla ziemskiego, proroka czy anioła, któremu nie wolno było go składać (Ap 19:10, 22:8-9).

         2) Oto kolejne słowa o hołdzie i kwestionowanej czci dla Jezusa z omawianej publikacji Świadków Jehowy (pomijamy tu fragment ze słownika, który mówi o pokłonach dla ludzi):

         „Z Hebrajczyków 1:6 wynika, że wskrzeszonemu Jezusowi składają hołd nawet aniołowie. Występujące w tym wersecie słowo proskyneo niektórzy tłumaczą na ‘oddawać cześć’ (BWP), a inni na ‘składać pokłon’ (BT, Bw) lub ‘padać na twarz’ (Bp). Bez względu jednak na to, jak przełożono owo greckie słowo, jego znaczenie musi harmonizować z resztą Pisma Świętego. Sam Jezus stanowczo oświadczył Szatanowi: ‘Jehowę, twego Boga, masz czcić [forma słowa proskyneo] i tylko dla niego masz pełnić świętą służbę’ (Mt 4:8-10; Łk 4:7, 8). Również anioł (aniołowie) powiedział do Jana: ‘Oddaj cześć Bogu’ (Obj 19:10; 22:9), a było to już po wskrzeszeniu i wyniesieniu do chwały Jezusa, co dowodzi, że w tej kwestii nic się nie zmieniło” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. I, s. 826, hasło ’HOŁD’).

         Cóż powiemy o powyższym? Otóż rzeczywiście liczne przekłady biblijne używają w Hbr 1:6 różnych słów by ukazać Boski hołd dla Jezusa (tuż obok w Hbr 1:8-9 nazwany jest On „Bogiem”, a w Hbr 1:10 „Panem”). Wymieńmy tu jeszcze inne znane Nowe Testamenty.

         Pierwszy to tekst Towarzystwa Strażnica, które od 1950 r. aż do około 1970-1971 r. następująco oddawało Hbr 1:6 w swej Biblii:

         „And let all God’s angels worship him” (New World Translation of the Christian Greek Scriptures 1950; The Kingdom Interlinear Translation of the Greek Scriptures 1969).

         Ten sam tekst po polsku wyglądał następująco:

         „‘I niech go wielbią wszyscy aniołowie Boży’ (NW)” (Strażnica Rok XCIV [1973] Nr 17 s. 22; ang. Strażnica z 15.11.1970 r. s. 702).

         Obecny tekst Hbr 1:6 Towarzystwa Strażnica to:

         „I niech mu złożą hołd [w ang. obeisance] wszyscy aniołowie Boży” („Pismo Święte w przekładzie Nowego Świata” 1997).

         Zaś angielska Biblia Świadków Jehowy z referencjami (New World Translation of the Holy Scriptures - With References 1984) w przypisie do Hbr 1:6 podaje, że można również umieścić w tym wersecie angielskie słowo worship, czyli „cześć”, „wielbienie”.

         O co więc chodzi Towarzystwu Strażnica?

         Oto inne, najbardziej znane polskie Nowe Testamenty i ich słowa z Hbr 1:6 (prócz wymienionych powyżej BT, BP, BW i BWP). Mamy w nich terminy: „cześć”, „hołd”, „pokłon”, „pokłonić się”, „kłaniać się”:

         „Niech mu cześć oddają wszyscy aniołowie Boży” (NT ks. Dąbrowski, 1965; podobnie NT ks. Dąbrowski z Wulgaty, 1963);

         „Niech Mu oddają cześć wszyscy aniołowie Boży” (NT ks. Romaniuk, 1989);

         „Niech mu oddadzą hołd wszyscy aniołowie Boży” (NT „Współczesny Przekład” 1991);

         „A niech się mu oddają pokłon wszyscy Aniołowie Boży” („Nowy Testament” 1881 [uwspółcześniony NT z Biblii Gdańskiej z 1632 r.]).

         „Niech wszyscy aniołowie Boży pokłon mu oddadzą” (NT ks. Kowalski, 1957);

         „I niech się pokłonią Mu wszyscy zwiastuni Boga” („Grecko-polski Nowy Testament wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi” tłum. ks. prof. dr hab. R. Popowski SDB, dr M. Wojciechowski, Warszawa 1993).

         „Niech Mu się pokłonią wszyscy aniołowie Boga” („Pismo Świętego Nowego Testamentu i Psalmy, przekład ekumeniczny z języków oryginalnych” 2001);

         „A niech się mu kłaniają wszyscy Aniołowie Boży” („Biblia Gdańska” 1632);

         „Niech się mu kłaniają wszyscy aniołowie Boży” (komentarz KUL do Hbr, 1959);

         „I niech mu się kłaniają wszyscy aniołowie boży” (NT ks. Wujek 1989);

         „Niech Mu kłaniają się wszyscy aniołowie Boga” („Słowo Życia. Nowy Testament” 1989);

         W dalszym fragmencie omawiany słownik podaje, że Jezus nakazał „Jehowę, twego Boga, masz czcić [forma słowa proskyneo] (...) (Mt 4:10...)”, ale przecież w Hbr 1:6 Bóg mówi tak samo jak Chrystus: „Niech mu [Jezusowi] cześć oddają [proskyneo]...” (ks. Dąbrowski). Z tych zdań wynika tylko równość hołdu dla obu osób Bożych, a nie różnica między pokłonami dla nich! I nawet gdy Jezus mówi, że tylko Bogu należy się cześć, to Ojciec może wbrew sceptykom powiedzieć, że mają ją oddawać Synowi wszyscy aniołowie i ludzie. Mało tego, choć Bóg powiedział że, „chwały mojej nieodstąpięinnemu” (Iz 42:8), to jednak o Synu Biblia mówi: „I oglądaliśmy Jego chwałę, chwałę jaką Jednorodzony otrzymuje od Ojca” J 1:14 por. J 17:5. Zaś tekst Mt 16:27 mówi o Synu, że powróci w „chwale Ojca swego z aniołami swoimi”.

         Następnie słownik Towarzystwa Strażnica sugeruje, czy nawet stwierdza, że anioł zakazał oddawania czci Jezusowi: „anioł (...) powiedział do Jana: ‘Oddaj cześć Bogu’ (Obj 19:10; 22:9), a było to już po wskrzeszeniu i wyniesieniu do chwały Jezusa, co dowodzi, że w tej kwestii nic się nie zmieniło”.

         Czy rzeczywiście nic się nie zmieniło? Wręcz przeciwnie! Jezus jest ‘Panem i Bogiem’ (J 20:28) i jeśli mamy oddawać pokłony i cześć Bogu, to i Jego Synowi, który jest „Jednorodzonym Bogiem” J 1:18. Tak właśnie uczynił Jan: „do stóp Jego upadłem” (Ap 1:17). I tu go nikt nie wstrzymywał, jak wtedy, gdy chciał oddać pokłon aniołowi (Ap 19:10, 22:8-9)! Identycznie jak Jan postępują aniołowie według tekstu Hbr 1:6, oraz inne postacie z Ap 5:8, które „upadły przed Barankiem” i które przed Bogiem i Barankiem „upadły i oddały pokłon [proskyneo]” Ap 5:14 (patrz też Flp 2:10). Wspomnieliśmy też powyżej, że np. tekst Mt 28:9 podwójnie podkreślił hołd dla zmartwychwstałego Jezusa: „objęły Go za nogi i oddały Mu pokłon”.

         Widzimy więc że wszystko „harmonizuje się” tu z resztą Pisma Świętego, jak chce tego Towarzystwo Strażnica.

         Mało tego, tak też interpretowali powyższe teksty chrześcijanie pierwszych wieków. Przykładowo Cyprian (ur. 200) zamieszcza, prawdopodobnie za jakimś starołacińskim tłumaczeniem Biblii, zdanie o Ap 22:9, którego treść jest wyrazem oddawania czci Jezusowi w jego czasach:

         „Bóg Ojciec przykazał czcić swego Syna, a apostoł Paweł, pomny bożego przykazania, mówi: ‘Bóg wywyższył go i darował mu imię, które jest nad wszelkie imię, aby na imię Jezusowe wszelkie kolano klękało, niebieskich, ziemskich i podziemnych’ (Flp 2:9-10). A w Objawieniu anioł sprzeciwia się Janowi, chcącemu oddać mu pokłon, i mówi: ‘Patrz, żebyś nie czynił, bom jest współsługa twój i braci twoich. Jezusowi Panu się kłaniaj’ [Ap 22:9]. Jakiż Pan Jezus, i jak wielka jego cierpliwość, że odbierając cześć w niebie, jeszcze nie jest mszczony na ziemi!” („O pożytku cierpliwości” 24).

         Jeszcze tylko na koniec przypomnijmy, że wśród powyższych zdań z omawianego słownika, w starszym jego wydaniu (Aid to Bible Understanding 1971) znajdowało się zdanie (później usunięte z nowego słownika), które dopuszczało, choć „wyjątkową” i „względną” cześć dla Jezusa. Oto ono:

         „If the rendering ‘worship’ is preferred, then it must be understood that such ‘worship’ is only of a relative kind” (Aid to Bible Understanding 1971 s. 1242, hasło Obeisance).

         Zdanie to przetłumaczyliśmy następująco:

         „Gdyby przyjąć tłumaczenie ‘wielbić’ [lub ‘czcić’], wtedy musi być rozumiane, że takie ‘wielbienie’ [lub ‘cześć’] jest tylko względne”.

         3) Oto ostatni fragment o hołdzie i kwestionowanej czci dla Chrystusa ze słownika biblijnego Towarzystwa Strażnica:

         „To prawda, że Psalm 97 - który apostoł niewątpliwie przytoczył w Hebrajczyków 1:6 i odniósł do Chrystusa Jezusa - mówi o kłanianiu się Jehowie Bogu (Ps 97:1, 7). Jednak wcześniej Paweł wykazał, że zmartwychwstały Chrystus jest ‘odbiciem chwały Boga i dokładnym wyobrażeniem samej jego istoty’ (Heb 1:1-3). Jeśli więc uznać, że aniołowie ‘oddają cześć’ Synowi, to w rzeczywistości za jego pośrednictwem oddają ją Jehowie Bogu, Najwyższemu Władcy, ‘Temu, który uczynił niebo i ziemię, i morze, i źródła wód’ (Obj 4:10, 11; 7:11, 12; 11:16, 17; 14:7; por. 1Kn 29:20; Obj 5:13, 14; 21:22). Z drugiej strony zwroty ‘oddawać pokłon’ czy ‘padać na twarz’ (zamiast ‘oddawać cześć’) są całkowicie zgodne ze znaczeniem hebrajskiego hisztachawach użytego w Psalmie 97:7 oraz greckiego proskyneo w Hebrajczyków 1:6, gdyż wydobywają ich podstawowy sens” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. I, s. 826, hasło ’HOŁD’).

         Co powiemy o tym fragmencie? Otóż słownik Towarzystwa Strażnica przyznaje, że w Hbr 1:6 odniesiono słowa Ps 97:7 do Jezusa, które w Psalmie dotyczyły Jahwe (por. Ps 97:1). Zaraz jednak dodaje, że Chrystus jest tylko „odbiciem chwały Boga...”. Ale to nam wystarczy, że nawet Ten, który jest tylko „odbiciem chwały Boga...” otrzymuje taki sam hołd jak Bóg i odniesiony jest do Niego ten sam werset biblijny. I choćby nie wiem ile Towarzystwo Strażnica napisało na ten temat, to widać wyraźnie, że oba hołdy, dla Boga i Syna są identyczne, od wszystkich aniołów Bożych. Tu tylko małe wtrącenie. Jezus jest nie tylko ‘odbiciem chwały Boga’, ale i „prawdziwą światłością” (J 1:9) oraz ‘Bogiem i Panem’ (J 20:28, Hbr 1:8-10).

         W dalszym fragmencie omawiany słownik ‘sugeruje’, że tą „cześć” w Hbr 1:6 aniołowie w rzeczywistości oddają Bogu za „pośrednictwem” Jezusa. Tutaj trzeba przypomnieć, że Chrystus jest ‘pośrednikiem między Bogiem a ludźmi’ (1Tm 2:5), a nie między ‘Bogiem a aniołami’.

         Nic nie upoważnia nas do twierdzenia, że pokłony z Hbr 1:6 są dla Boga poprzez Jezusa, gdyż np. w Ap 5:13-14 są one dla obu wspólne. Widać wobec tego, że według Hbr 1:6 i Ps 97:7 także cześć dla obu osób Bożych jest identyczna i wspólna.

         Prócz tego Hbr 1:6 nie mówi o czci dla Boga, lecz cały fragment (Hbr 1:5-14) ukazuje wyższość Syna nad aniołami, a więc jakby ‘przeciwstawia się’ Go im. Nawiasem mówiąc, Jezus nie może być aniołem, czy archaniołem Michałem, jak uczy omawiany słownik (patrz t. II, s. 42-43), bo przecież im zabroniono przyjmowania pokłonów (Ap 19:10, 22:8-9), a On odbierał je (Mt 28:9, Hbr 1:6, Ap 1:17).

         Tekst Hbr 1:6 nawiązuje nie tylko do Ps 97:7, ale i do Pwt 32:43. Słowa te według przypisu w Biblii Tysiąclecia, w jednym z hebrajskich rękopisów i w Septuagincie wyglądają następująco: „Sławcie, niebiosa, Jahwe, oddajcie Mu pokłon, synowie Boży (= aniołowie)” (BT wyd. II, przypis do Pwt 32:43). Omawiany słownik o tym nie wspomina, natomiast podawała to Strażnica Nr 8, 1991 s. 12-13.

         Towarzystwo Strażnica przypomina nam też w swym słowniku, że to Bóg „uczynił niebo i ziemię” i Jemu należy się cześć. Ale przecież sąsiedni fragment do Hbr 1:6 mówi, że Chrystus jest także Panem i Stwórcą: „Tyś, Panie, na początku osadził ziemię, dziełem też rąk Twoich są niebiosa” Hbr 1:10. Jezus jest też Bogiem (Hbr 1:8-9, J 20:28).

         I wreszcie ostatnia sprawa ze słownika. Jeśli, jak podaje on, zwroty ‘oddawać pokłon’ czy ‘padać na twarz’, zamiast ‘oddawać cześć’, są całkowicie zgodne ze znaczeniem hebrajskiego słowa hisztachawach użytego w Ps 97:7 oraz greckiego terminu proskyneo z Hbr 1:6, gdyż wydobywają ich podstawowy sens, to wobec tego również zwroty te (‘oddawać pokłon’, ‘padać na twarz’) stosowane w Ps 97:7 dotyczą Boga. Znaczy to, że pokłony dla Syna Bożego są identyczne jak dla Ojca, albo nawet wspólne dla nich, jak to pokazuje Ap 5:14.

         Ponieważ omawiany słownik (t. I, s. 825) wspomina też o pokłonach dla ludzi, my także, choć w kilku zdaniach, do tego nawiążemy. Otóż, co jeszcze potwierdza nam, że pokłony składane Jezusowi były wyrazem boskiej czci dla Niego? Mianowicie to, że Dz 10:25 mówią o tym, że Korneliusz oddał Piotrowi pokłon. Ale nie był to zwykły pokłon, bo Piotr na to powiedział: „Wstań, ja też jestem człowiekiem” Dz 10:26. Widać, że nie chciał on przyjmować pokłonu jako wyrazu czci, który należy się Bogu, bo Piotr był tylko człowiekiem. Natomiast Jezus będąc człowiekiem i przyjmując pokłony od ludzi, nie upominał ich, czyli potwierdzał swój boski majestat. Jeśli więc do Piotra kierowany był pokłon jako wyraz czci, to tym bardziej kierowane do Chrystusa pokłony miały taki charakter.

Cześć dla Jezusa według pism wczesnochrześcijańskich

         Kończąc omawiać temat czci dla Jezusa wskażemy jak w pierwszych wiekach chrześcijaństwa wypowiadano się o niej. Towarzystwo Strażnica bowiem wprowadziło swój zwyczaj negowania oddawania czci Chrystusowi dopiero w XX wieku, nie informując też, jaka praktyka istniała wśród uczniów apostolskich i ich następców. Nie wspomniało też ani słowem w swym słowniku o tej sprawie. Oto świadectwa z historii chrześcijaństwa:

         Klemens Rzymski (†101) - „Czcijmy Pana Jezusa Chrystusa, którego krew została za nas wylana, szanujmy naszych zwierzchników, poważajmy starszych” („List do Koryntian” 21:6).

         Ignacy Antiocheński (†107) - „Wielbię Jezusa Chrystusa Boga, który uczynił was tak mądrymi” („Do Kościoła w Smyrnie” 1:1).

         HymnGloria („Chwała na wysokości Bogu...”) wprowadzony do liturgii przez papieża Telesfora (125-36) - „Chwalimy Cię, Błogosławimy Cię, Wielbimy Cię, Wysławiamy Cię, Dzięki Ci składamy, bo wielka jest chwała Twoja (...) Panie, Synu Jednorodzony, Jezu Chryste, Panie Boże, Baranku Boży, Synu Ojca (...) Albowiem tylko Tyś jest Święty, tylko Tyś jest Panem, tylko Tyś Najwyższy, Jezu Chryste z Duchem Świętym w chwale Boga Ojca, Amen”.

         HymnPhos hilaron (II w.) - „ku czci Twojej, Boże Ojcze, Synu i Duchu Świętości, śpiewamy boś godzien jest tego o Panie”.

         „Męczeństwo św. Polikarpa” (†155) - „Jemu składamy hołd naszej adoracji, gdyż jest Synem Bożym, męczenników zaś kochamy jako uczniów i naśladowców Pana...” (17:3).

         „[Polikarp modlił się:] ‘Dlatego też za wszystko Cię chwalę, błogosławię, wielbię przez Arcykapłana wiecznego i niebieskiego, Jezusa Chrystusa Twego Syna umiłowanego, przez którego Tobie z Nim razem i z Duchem Świętym chwała i teraz i na przyszłe wieki. Amen’.” („Męczeństwo św. Polikarpa” 14:3).

         „Przeczytawszy ten list poślijcie go zatem braciom w miastach dalej położonych, aby i oni wielbili Pana, który powołuje wybranych spośród sług swoich” („Męczeństwo św. Polikarpa” 20:1).

         „Królem zaś na wieki Pan nasz, Jezus Chrystus. Jemu chwała, cześć, majestat, tron wieczny z pokolenia na pokolenie. Amen” („Męczeństwo św. Polikarpa” 21:1).

         Justyn Męczennik (ur. 100) - „Zarówno Jemu samemu, jak Jego Synowi, którego do nas posłał (...) składamy uwielbienie i pokłon, oddając im cześć zgodną z rozumem i prawdą” („Apologia” I:6,2).

         „Wykażemy Wam również, że z całą słusznością cześć oddajemy Temu, który nas tych rzeczy nauczył i dla tego się właśnie narodził, Jezusowi Chrystusowi...” („Apologia” I:13,3).

         „Czy myślicie, że według Pism czcić i nazywać Panem Bogiem należy kogo innego oprócz Stwórcy tego wszechświata oraz Chrystusa” („Dialog z Żydem Tryfonem” 68:3).

         „Jeśli im wreszcie przytaczamy Pisma, które wam już podałem, wskazujące jak najwyraźniej na to, że Chrystus jest podległy cierpieniom, że Go należy czcić i że jest Bogiem, muszą wprawdzie przyznać, że one się odnoszą do Chrystusa, ale śmią twierdzić, że ten Jezus nie jest Chrystusem, a jednak uznają, że Bóg przyjdzie, by cierpieć, królować i cześć odbierać” („Dialog z Żydem Tryfonem” 68:9).

         „Albowiem po Bogu czcimy i miłujemy Słowo, pochodzące od Boga niezrodzonego i niewysłowionego, jako że dla nas stało się człowiekiem” („Apologia” II:13,4).

         „Owszem, wiemy, że to niedowiarki, bezbożnicy, niegodziwcy i ludzie niesprawiedliwi, którzy zamiast Jezusowi cześć oddawać, wyznają Go tylko z imienia” („Dialog z Żydem Tryfonem” 35:5).

         „My zaś, cośmy czerpali naukę z prawdy całkowitej, cześć Mu oddajemy aż do śmierci, czynami, rozumem i sercem. Tymczasem wy wahacie się wyznać, że On jest Chrystusem...” („Dialog z Żydem Tryfonem” 39:5-6).

         „A zatem Ten, który świat stworzył, daje świadectwo, że Mu się kłaniać należy, że jest Bogiem i Chrystusem, a słowa te zupełnie jasno na to wskazują” („Dialog z Żydem Tryfonem” 63:5).

         „Ale któż to jest Ten, którego (...) Dawid [zowie] Chrystusem i Bogiem, którego należy czcić” („Dialog z Żydem Tryfonem” 126:1).

         „jeśli Chrystusa wyznajemy, jeśli Go słuchamy i cześć Mu oddajemy” („Dialog z Żydem Tryfonem” 131:2).

         Tacjan Syryjczyk (ur. 130) - „Duch Boży nie istnieje wprawdzie już teraz we wszystkich ludziach (...) te zaś, które mądrości nie przyjęły, lecz odrzuciły posłańca [Ducha Św.] Bogacierpiącego uznane zostały raczej za wrogów Boga niż za jego czcicieli” („Mowa przeciw Grekom” 13).

         „II List do Koryntian” (II w.) - „Bracia, musimy patrzeć na Jezusa jak na Boga, jak na Tego, który będzie sądził żywych i umarłych, i nie powinniśmy zbyt nisko cenić sobie naszego zbawienia. (...) W jaki sposób Mu za to zapłacimy albo jaki owoc ofiarujemy Mu godny tego, co On sam nam daje? (...) Jakże więc zdołamy Mu podziękować, jak zapłacić za wszystko, cośmy otrzymali” (1:1-5).

         „Męczeństwo św. Justyna” (†163) - „Czcimy Jezusa Chrystusa, Syna Bożego (...) Ja jestem tylko człowiekiem, więc wiem, że słowa moje są nędzne w porównaniu z Jego nieskończonym Bóstwem” (2:5-6).

         Klemens Aleksandryjski (ur. 150) - „Mamy polecenie uwielbiać i czcić Słowo, w przekonaniu, że On jest naszym Zbawicielem i Władcą, a za Jego pośrednictwem czcić Ojca (...) czyniąc to przez całe życie i na wszelki sposób” („Kobierce” VII:35,1).

         „On wzgardzony z powodu swego zewnętrznego objawienia, czczony ze względu na swe dzieło, oczyszczający, zbawiający i łaskawy, boski Logos, który bez najmniejszego sprzeciwu stawiany jest na równi z Bogiem i Panem wszechświata, ponieważ był Jego Synem a ‘Słowo było u Boga’.” („Zachęta Greków” X:110,1).

         „Skoro na początku było Słowo, Ono było i jest boskim początkiem rzeczy. Przybrało dawne, święte imię, zasługujące na największą cześć, imię Chrystusa, którego nazwałem Nową Pieśnią” („Zachęta Greków” I:6,5).

         „Jemu przez Syna Jego, Jezusa Chrystusa, Pana żywych i umarłych i przez Ducha Świętego niechaj będzie sława, cześć, panowanie i wiekuista chwała Jego majestatu, teraz i w pokolenia pokoleń i na wieki wieków. Amen” („Czy człowiek bogaty może być zbawiony” 42).

         „świadcząc cześć Bogu wszechrzeczy za pośrednictwem czci dla arcykapłańskiego Logosu” („Kobierce” II:45,7).

         „Nie obawiajcie się ich gróźb i nie ulegajcie panice, Pana naszego, Jezusa Chrystusa, uwielbiajcie w sercach waszych najwyższą czcią [por. 1P 3:14-15]” („Kobierce” IV:46,3).

         Tertulian (ur. 155) - „Imię zaś Chrystusa i jego władza rozciąga się wszędzie, tam, gdzie w niego wierzą, wspomniany przez wszystkie ludy, jest czczony, wszędzie panuje, wszędzie jest adorowany” („Przeciw Żydom” 7).

         „Trzeba bowiem było, aby chrześcijanie zajaśnieli w świecie jako synowie światłości, czczący i wzywający po imieniu jedno światło świata, Boga i Pana. Zresztą jeżeli na podstawie świadomości, że imię Boga i Pana przystoi i Ojcu, i Synowi, i Duchowi wzywalibyśmy ‘bogów’ i ‘panów’, to zgasilibyśmy nasze lampy” („Przeciw Prakseaszowi” 13:8).

         Hipolit (ur. przed 170) - „wierzmy w Boga tak, jak Bóg chce, aby w niego wierzono; uwielbiajmy Syna tak, jak chce, aby go uwielbiano” („Przeciw Noetosowi” 9).

         „on, który jeszcze niedawno odbierał od niego cześćjakoBóg, kiedy Kajfasz spełniał swe funkcje kapłańskie; gdy doznaje lekceważenia ze strony Heroda” („Przeciw Noetosowi” 18).

         „On jest Bogiem, a dla nas stał się człowiekiem, jemu wszystko poddał Ojciec. Jemu chwała i władza wraz z Ojcem i Duchem Świętym w świętym Kościele, teraz i zawsze, i na wieki wieków, amen” („Przeciw Noetosowi” 18).

         „przez Syna Twego Jezusa Chrystusa, przez którego Tobie chwała i moc i cześć, Ojcu i Synowi wraz z Duchem Świętym, w świętym Kościele Twoim, teraz i na wieki wieków” („Tradycja Apostolska” 1:1 [słowa te padają 3 razy]). Patrz też j/w. 1:2 (słowa te padają 2 razy).

         „wielbimy Cię i sławimy przez Twego jedynego Syna, Pana naszego Jezusa Chrystusa, przez którego Tobie i Jemu chwała, moc i cześć wraz z Duchem Świętym, teraz i po wszystkie wieki” („Tradycja Apostolska” 3:3).

         Orygenes (ur. 185) - „Miejsce to słynie w całej okolicy [w Betlejem], nawet wśród niewierzących, z tego, że urodził się tam Jezus, którego czczą i któremu kłaniają się chrześcijanie” („Przeciw Celsusowi” 1:51).

         „Jeśli natomiast Celsus zapyta nas o taki sam dowód w odniesieniu do Jezusa, wykażemy, że Bóg udzielił Mu prawa do czci, ‘ażeby wszyscy oddawali cześć Synowi tak jak oddają cześć Ojcu’. Już proroctwa przed narodzeniem Jezusa zawierały zalecenia Jego czci. Również cuda, których dokonał nie za pomocą sztuczek magicznych, jak sądzi Celsus, lecz przez zapowiedzianą przez proroków boskość, miały w sobie świadectwo Boga. A zatem słusznie postępuje ten, kto czci Syna, Słowo, a przez składanie Mu czci sam siebie wspiera, kto wielbi Syna, Prawdę i staje się przez to lepszy” („Przeciw Celsusowi” 8:9).

         „Czcimy więc Ojca Prawdy i Syna-Prawdę, którzy substancjalnie są dwiema osobami, ale stanowią jedność w identyczności, zgodzie i tożsamości woli. Ten przeto, kto widział Syna, który jest ‘odblaskiem chwały i odbiciem istoty’ [Hbr 1:3] Boga, w obrazie Bożym oglądał również Boga. Z tego, że narównizBogiemczcimyJegoSyna, wynika według Celsusa wniosek, iż czcimy nie tylko Boga, lecz kłaniamy się również Jego sługom” („Przeciw Celsusowi” 8:12-13).

         „O tym bowiem, iż tę sama cześć należy oddawać obu, to znaczy Ojcu i Synowi, poucza nas słowo Boże stwierdzając: ‘Aby wszyscy oddawali cześć Synowi, tak jak oddają cześć Ojcu’ [J 5:23]” („Komentarz do Listu do Rzymian” 8:5).

         Cyprian (ur. 200) - „Ojciec niczego nie sądzi jeno Syn i nie czci Ojca, kto nie czci Syna” („Do Kwiryna” 3:33).

         „Przebłogosławiony męczennik Cyprian poniósł śmierć czternastego września, za imperatorów Waleriana i Galliena, a za królowania Pana naszego Jezusa Chrystusa, któremu cześć i chwała na wieki wieków. Amen” („Akta prokonsularne” 6).

         Patrz też cytat powyżej w pkt. 2.

         Spis dzieł pisarzy wczesnochrześcijańskich, z których pochodzą powyższe cytaty zainteresowany znajdzie w moim artykule pt. „Modlitwa do Jezusa i cześć dla Niego według pism wczesnochrześcijańskich” (zamieszczony na www.apologetyka.info lub www.piotrandryszczak.pl).