Prz 8:22 i "Wnikliwe poznawanie Pism" (cz. I)

Towarzystwo Strażnica od samego początku swego istnienia uczyło, że Jezus jest pierwszą stworzoną osobą przez Boga. Pomimo tego, że właściwie prawie żadna Biblia, na którą powoływało się ono, nie posiadało w Prz 8:22 terminu „stworzył”! Przekonamy się o tym, gdy zacytujemy najbardziej znane publikacje Towarzystwa Strażnica. Na jakiej więc podstawie uczy ono, że Chrystus jest stworzeniem?

Pogląd Świadków Jehowy nawiązuje do dawnej nauki arian z IV wieku, którzy twierdzili, że „Bóg stworzył z nicości swego Syna”.

Poniżej w tabeli przedstawiamy fragmenty z najważniejszych publikacji Towarzystwa Strażnica, w których odwoływano się do Prz 8:22. Są to w większości źródła, które wydane były zanim została w 1957 roku opublikowana przez Świadków Jehowy po angielsku ich Księga Przysłów. Dlatego właśnie Towarzystwo Strażnica powołuje się na Biblie wydane przez innych.

Widzimy więc z powyższego, że tylko ostatnia Biblia i to katolicka, z uwagą odnośnie niepewności tłumaczenia, zamieściła w Prz 8:22 (w tekście głównym) słowo „stworzył”. Czy nie jest to dziwne?

W następnych latach publikacje Towarzystwa Strażnica najczęściej przytaczały fragment Prz 8:22 według katolickich Biblii: Tysiąclecia (wyd. II) i Poznańskiej, które nie odnoszą jednak do Jezusa wprost tych słów (patrz przypisy), choć zawierają termin „stworzył”! Czy nie jest to zatem częściowa manipulacja ze strony Świadków Jehowy? Tym bardziej, że jak wspomnieliśmy, w Biblii Poznańskiej zawarta jest przy słowie „stworzył” litera „k”, oznaczająca że w tym miejscu tekst hebrajski jest krytycznie niepewny i jego przekład jest jedynie prawdopodobny.

Równocześnie w 1957 roku Towarzystwo Strażnica wydało kolejny tom swej angielskiej Biblii, która zawierała Księgę Przysłów (ang. Proverbs).

Oto tekst z obecnego jej wydania, ale nie różniący się od pierwotnego z 1957 roku:

„Jehovah himself produced me as the beginning of his way, the earliest of his achievements of long ago. From time indefinite I was installed, from the start, from times earlier than the earth” Prz 8:22-23 (New World Translation of the Holy Scriptures - With References 1984).

Widoczne jest tu angielskie słowo produced, które polska Biblia Towarzystwa Strażnica oddała jako „utworzył”:

„Jehowa mnie utworzył jako początek swej drogi, najwcześniejsze ze swych dawnych dzieł” Prz 8:22 („Pismo Święte w przekładzie Nowego Świata” 1997).

Dodajmy, że angielskie produced jest innym słowem niż użyto w Rdz 1:1, gdzie zastosowano termin created, w którym to wersecie ewidentnie chodzi o stwarzanie.

Ale nie zawsze tłumaczono angielskie słowo produced z angielskiej Biblii Towarzystwa Strażnica na polskie „utworzył”! Poniżej przedstawiamy jak to bywało w przeszłości.

Jeśli, jak widzimy, przez lata nie oddawano ang. słowa produced jako „utworzył”, to na jakiej podstawie Towarzystwo Strażnica uczyło, że Mądrość, którą identyfikuje z Jezusem, jest „stworzona”? Przecież terminy „wyłonił mnie”, czy „wydał mnie”, bardziej można wiązać ze „zrodzeniem”, niż ze „stworzeniem” Mądrości.

Jednak Świadkowie Jehowy o Chrystusie uczą:

„Z tego wynika, że jest on istotą stworzoną, należącą do tego, co stworzył Bóg” („Prowadzenie rozmów na podstawie Pism” 2001 s. 369).

Tak też uczyli wcześniej:

„Gdy Bóg mówił: ‘Uczyńmy człowieka’ to zwracał się do kogoś w niebie. Do kogo? Do potężnego stworzenia duchowego, które stworzył dawno przed przystąpieniem do stwarzania ziemi. Przy pomocy tego stworzenia duchowego Bóg stworzył wszystkie rzeczy” („Od raju utraconego do raju odzyskanego” 1960 s. 19).

Naukę, że Jezus jest stworzeniem podtrzymuje też wydany w 2006 roku słownik biblijny Świadków Jehowy pt. „Wnikliwe poznawanie Pism” (ang. ed. 1988), którego wykładnię przedstawimy poniżej w rozdziale „Mądrość z Prz 8:22”.

Oto jego słowa:

„Z Pisma Świętego wynika zatem, że Słowo (Jezus w swym bycie przedludzkim) to pierwsze stworzenie Boga, Jego pierworodny Syn” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. I, s. 973);

„Jako stworzony przez Boga Syn i Sługa, Jezus Chrystus słusznie nazywa swego Ojca i Boga (J 20:17) ‘Panem’...” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. II, s. 299).

Na końcu artykułu (w drugiej części) zamieścimy też krótki rozdział pt. „Jezus Stwórcą”, gdyż Towarzystwo Strażnica na tej samej stronie swego słownika, gdzie mówi o tym że Chrystus jest „stworzeniem”, neguje też to, że jest On, jak Bóg Ojciec, „Stwórcą”.

Mądrość z Prz 8:22

Rozdział ten podzielimy na cztery podrozdziały:

Mądrość w Biblii;

Przekłady polskie Prz 8:22;

Tekst hebrajski Prz 8:22;

Tekst grecki Prz 8:22.

Mądrość w Biblii

1) Oto co podaje słownik Świadków Jehowy o Jezusie jako stworzonej Mądrości z Prz 8:22 (hasło ‘Jezus Chrystus’):

„Uosobiona mądrość. Biblijne informacje na temat Słowa dokładnie odpowiadają opisowi z Przysłów 8:22-31. Mądrości nadano tutaj cechy osoby; przedstawiono ją tak, jakby potrafiła mówić i działać (Prz 8:1)” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. I, s. 973).

Co powiemy o tej opinii? Otóż Chrystus nigdy nie odniósł tekstu Prz 8:22 do siebie, choć nazwany jest „Mądrością Bożą” (Łk 11:49, 1Kor 1:24). To samo dotyczy pisarzy Nowego Testamentu, którzy nie zastosowali tego fragmentu ST do Jezusa. Ciekawe jest też to, że w Prz 8:1 - 9:18 nie nazwano Mądrości wprost „Mądrością Bożą”, jak to uczyniono w Łk 11:49 czy 1Kor 1:24.

Specyficzny rodzaj literacki Księgi Przysłów służy opisaniu przymiotu Bożego (nadając mu cechy osobowe), a nie osoby Chrystusa (por. Ef 3:10, Prz 1:20-23, 2:1-11, Job 28:28). Mądrość z Prz 8:1 - 9:18, może najwyżej w sposób jeszcze niepełny zapowiadać Jezusa, tak jak robiło to wiele innych rzeczy czy osób ze Starego Testamentu (np. Izaak ofiarowany, Józef sprzedany, wąż wywyższony, baranek paschalny).

Mądrości tej nie można interpretować wprost jako osoby Jezusa. Obok niej występuje w tej księdze też Roztropność (Prz 8:1, 12, 7:4), Głupota i Pustota (Prz 9:13), rozum i wiedza (Prz 3:19-20). Myślimy również, że trudno by było Towarzystwu Strażnica zidentyfikować z konkretnymi osobami te wszystkie cechy.

O Mądrości w Prz 1:20-21 napisano też, że „Mądrość woła na ulicach, na placach swój głos podnosi; nawołuje na drogach zgiełkliwych, w bramach miejskich przemawia”, a o Jezusie powiedziano odwrotnie: „Nie będzie się spierał ani krzyczał, i nikt nie usłyszy na ulicach Jego głosu” Mt 12:19.

Mało tego, wydaje się, że Mądrość przedstawiona jest w symbolice jako Niewiasta (Prz 14:1 „Najmędrsza z niewiast” por. Prz 7:4 „siostra”), podobnie jak „Niewiasta Głupota” (Prz 9:13), której jest przeciwstawiana (Prz 9:1-6, 13-18). O tym zaś słownik Świadków Jehowy nie wspomina, bo zajmuje się tylko tym, że słowo „Mądrość” jest rzeczownikiem rodzaju żeńskiego. To zaś, że Mądrość utożsamiana jest z kobietą, często przytaczane jest jako argument przeciw temu, by Jezus mógł być ‘niewiastą’. Dlatego też, liturgia katolicka symbolicznie Mądrość tą ‘widzi’ jako Maryję „Stolicę Mądrości”, o czym wspomina przypis w Biblii Tysiąclecia.

Nawiasem mówiąc, antytrynitarz-epifanista A. Wiśniewski w swej książce przeciw Trójcy Świętej, te zastosowanie Prz 8:22-31 w liturgii przedstawił jako dowód (!), że „wśród egzegetów katolickich panuje zamieszanie co do adresata słów autora Przypowieści” („Trójca Święta mit czy rzeczywistość?” Bielsko-Biała 2004, s. 55).

Dodajmy tu tylko, że „Od X w. tekst ten stał się lekcją mszalną na uroczystość Narodzenia NMP. Nie chodzi tu o odniesienie do Maryi tekstu (...) [ale] chciano podkreślić pochodzenie z Bożej myśli Tej, której narodziny czczono” („Matka Pana” ks. R. Laurentin, W-wa 1989 s. 249).

Zastanawiające jest też to, że z taką łatwością Świadkom Jehowy przychodzi negowanie osoby Ducha Świętego, gdy mówią o Nim jako o personifikacji mocy Boga (np. „Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. I, s. 497). Natomiast bez żadnych oporów Mądrość z Prz 8:22 identyfikują z Chrystusem, choć sami piszą:

„Biblia obfituje w przykłady personifikacji, czyli przypisywania pewnym pojęciom cech osobowych” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. I, s. 497);

„W Piśmie Świętym często spotyka się personifikację i nie ma w tym nic nadzwyczajnego” („Prowadzenie rozmów na podstawie Pism” 2001 s. 83).

Dodajmy tu, że w czasach Starego Testamentu nie interpretowano tekstu Prz 8:22 jako słów o Mesjaszu. Uczony, badacz pierwotnego chrześcijaństwa, John N. D. Kelly, do którego Towarzystwo Strażnica lubi się odwoływać (np. Strażnice: Nr 3, 1992 s. 22-23; Nr 14, 2002 s. 14; „Człowiek poszukuje Boga” 1994 s. 2), na ten temat pisze:

„Badaczom Starego Testamentu dobrze jest znana wzrastająca tam [Hi 28:12n., Prz 8:22n., Mdr 7:22n., Syr 24:1n.] widoczna tendencja do personifikowania Mądrości i do przyznawania Jej funkcji stwórczych. Jest także rzeczą powszechnie znaną gotowość pisarzy Nowego Testamentu, takich jak św. Paweł, do posłużenia się tą ideą dla wyjaśnienia tajemnicy Chrystusa. W późniejszym judaizmie natrafimy na wiele personifikacji: (...) Mądrość (...) Boską ‘chwałę’ albo ‘Obecność’ (Shekinah) (...) Jego Słowo; Jego Ducha (...) a także inne określenia. Pozostaje sprawą dyskusyjną, w jakiej mierze otrzymały one faktycznie charakter hipostaz. Jest rzeczą prawdopodobną, że były personifikowanymi abstrakcjami lub inaczej peryfrazą (zastępczym omówieniem) dla określenia samego Boga i że wcale nie ma tu kwestii dotyczącej ich niezależnego istnienia” („Początki doktryny chrześcijańskiej” John N. D. Kelly, Warszawa 1988, s. 17-18).

Ale samo Towarzystwo Strażnica przyznaje, że i dziś nie interpretuje się u Żydów Mądrości z Prz 8:22 jako Mesjasza:

„Żydowscy komentatorzy, sprzeciwiający się jakiemukolwiek zastosowaniu tego fragmentu do Jezusa jako Mesjasza, zazwyczaj twierdzą, że chodzi tu tylko o proste uosobienie mądrości” (Strażnica Rok XCVIII [1977] Nr 12 s. 24).

Przykład tego, jak interpretowano Mądrość w czasach Starego Testamentu mamy zawarty nawet w Biblii, w Syr 24:1-23. W tym tekście ona identyfikowana jest z Prawem:

„Mądrość wychwala sama siebie, chlubi się pośród swego ludu (...) Tym wszystkim jest księga przymierza Boga Najwyższego, Prawo, które dał nam Mojżesz” (Syr 24:1, 23).

Dodajmy tu, że księga ta została napisana po hebrajsku w latach 170-200 przed Chr., a przetłumaczona na język grecki ok. 130 roku przed Chr. (Syr prolog:20), więc autor jej znał wcześniejszą Księgę Przysłów, mówiącą również o Mądrości.

Podobnie przedstawiono to w Księdze Barucha, pochodzącej z II wieku przed Chr.:

„Tą mądrością jest księga przykazań Boga i Prawo trwające na wieki” Ba 4:1; por. Ba 3:9-38.

To nic, że Towarzystwo Strażnica nie uznaje za biblijne Księgi Mądrości Syracha i Barucha. Powinny być one dla niego choć świadectwem tego, jak rozumiano Biblię w czasach tuż przed Chrystusem. Mamy jednak i pewne świadectwo dotyczące tego tematu, choć jeszcze zalążkowe, z księgi którą ono uznaje: „nauczyłem was praw i nakazów (...) one są waszą mądrością i umiejętnością” Pwt 4:5-6.

Jednak gdy zbliżamy się do momentu, gdy Chrystus pojawia się na ziemi, powstała Księga Mądrości, o której uczeni piszą:

„Data powstania Mdr zamyka się więc w latach 88-30, a dalsze rozważania nad autorstwem księgi pozwolą uściślić czas jej powstania” („Księga Mądrości. Wstęp - Przekład z Oryginału - Komentarz” Tom VIII część 3, opracował ks. doc. K. Romaniuk, Poznań-Warszawa 1969, s. 21).

Ona to najbardziej „osobowo” ukazuje Mądrość, która ma te same cechy co Jezus. Oto komentarz z cytowanego powyżej dzieła:

„Charakter osobowy Mądrości jest jednak najbardziej widoczny w Mdr. Rodząc się z Boga jako Boże tchnienie (7, 25-26), uczestniczy Mądrość w naturze samego Boga i posiada Boskie przymioty: jest rozumna (7, 22), niezmienna (7, 27), święta (7, 22), wszechmocna (7, 23. 27). Pozostaje wspólnie z Bogiem (8, 3; 9, 9), zasiada na Boskim tronie (9, 4. 10), dzieli Jego wszechwiedzę (8, 4), co więcej, udziela Bogu rad w chwili stwarzania wszechświata (8, 4). Ona też na równi z Bogiem podtrzymuje świat w istnieniu (7, 23. 24. 27), a szczególną miłością darzy człowieka (1, 6; 7, 23). Wiedząc, co miłe Bogu, uczy ludzi cnót (8,7; 9, 9. 18) i sprowadza ich do Boga. Tak więc gdyby można było mówić o pewnym procesie hipostatyzowania mądrości, należałoby powiedzieć, że w Mdr proces ten osiąga swój punkt szczytowy. Czy można jednak mówić, że Mądrość taka, jaką nam przedstawia Mdr, ma charakter hipostazy? (...) Ostatecznie więc Mądrość ta, zwłaszcza w Mdr, jest zwykłą personifikacją. Żadne z twierdzeń na temat istoty i przymiotów Mądrości nie może uchodzić za dowód objawienia osoby Boskiej. Mądrość nigdy nie jest nazwana Bogiem, nikt nie zanosi do Mądrości modłów. Jednakże przypisywanie Mądrości udziału w naturze samego Boga (7, 25 n) każe przypuszczać, że chodzi tu o coś więcej niż tylko zwykłą poetycką personifikację. Można by chyba słusznie mówić o jakiejś specjalnej formie istnienia, pośredniej między hipostazą a zwykłym tylko przymiotem. W rezultacie Mądrość owa bez względu na to, jakby się rozumiało sposób jej istnienia, może być uważana za typ osoby Boskiej, objawionej w Chrystusie Jezusie” (j/w. s. 80-81).

Co jeszcze charakterystycznego jest w Księdze Mądrości? Otóż nie mówi ona, że Mądrość jest „stworzona”. Sugeruje to natomiast A. Wiśniewski w swej książce pt. „Trójca Święta mit czy rzeczywistość?” (Bielsko-Biała 2004, s. 61) na podstawie Mdr 6:22.

Oto słowa z tej księgi:

„Oznajmię, czym jest Mądrość i jak się zrodziła [egeneto powstała, stała się; por. J 1:3 „stało się”] (...) Pójdę jej śladem od początku stworzenia [arches geneseos od początku zrodzenia, istnienia]” Mdr 6:22 BT.

Ten sam tekst według innych Biblii wygląda następująco:

„A czym jest Mądrość i jak powstała, opowiem (...) lecz od początku jej narodzenia będę szedł jej śladem” Mdr 6:22 KUL.

„Teraz oznajmię, czym jest mądrość i jak powstała (...) lecz zbadam początek [jej] powstania i wyjawię wiedzę o niej” Mdr 6:22 BP.

„A co jest Mądrość i jako się poczęła powiem (...) ale od początku narodzenia...” Mdr 7:24 [22] ks. Wujek. Por. Mdr 7:24-25 BT „Mądrość (...) tchnieniem mocy Bożej”.

Natomiast inne słowa Księgi Mądrości przypominają fragment J 1:1-3:

„Z Tobą jest Mądrość, która zna Twe dzieła, i była z Tobą, kiedy świat stwarzałeś, i wie, co miłe jest Twym oczom...” Mdr 9:9.

Przypomnijmy też, że podobnie jak Ksiąg Mądrości Syracha i Barucha, również Księgi Mądrości nie uznaje za biblijną Towarzystwo Strażnica, choć potrafiło o nich napisać następująco:

„Chociaż greckojęzyczni Żydzi aleksandryjscy z czasem dołączyli owe apokryficzne księgi do greckiej Septuaginty, uznając je chyba za część poszerzonego kanonu świętych pism, to jednak przytoczona powyżej wypowiedź Flawiusza ukazuje, że nigdy nie włączono ich do kanonu palestyńskiego (jerozolimskiego) i że były w najlepszym razie uważane za księgi drugorzędne, niepochodzące od Boga. Z tego względu ok. 90 r. n.e. synod żydowski w Jawne (Jamnia) wyraźnie wyłączył wszystkie takie pisma z kanonu hebrajskiego” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. I, s. 88).

Myślimy, że przy tak ‘ekumenicznej’ opinii Towarzystwa Strażnica o księgach deuterokanonicznych, Świadkowie Jehowy nie będą mieli nam za złe, że je tutaj zacytowaliśmy.

My bowiem nie kierujemy się synodem żydowskim z Jawne z 90 roku po Chr., ale tym, że przejęliśmy te księgi od chrześcijan pierwszego wieku, rozproszonych po całym ówczesnym świecie chrześcijańskim, od Aleksandrii po Rzym i inne krańce cesarstwa.

Uważamy też, że Towarzystwo Strażnica polemizując z katolicyzmem zdaje sobie sprawę z tego, że my uznając księgi deuterokanoniczne właśnie za kanoniczne, będziemy je cytować w naszym dowodzeniu, jak pozostałe księgi biblijne, które uważamy za natchnione. Jeśli, jak zobaczymy poniżej, słownik biblijny Świadków Jehowy przywołuje katolickich „pisarzy podających się za chrześcijan”, to i my możemy powoływać się na nich, jak i wyżej wymienione księgi deuterokanoniczne. Chyba Towarzystwo Strażnica nie uważa inaczej i nie sądzi, że moglibyśmy się ich wyzbyć dla jego widzimisię?

Sumując można w całej Biblii zauważyć pewien proces ‘ewolucyjny’ dotyczący Mądrości i jakby 4 etapy jej objawiania:

a) Uosobiony przymiot Boży (Prz 8:1-31) - V w. przed Chr.;

b) Uosobione Prawo (Ba 4:1, Syr 24:23) - II w. przed Chr.;

c) Typ osoby Bożej (Mdr 7:22-8:4, 9:4-18) - I w. przed Chr.;

d) Osoba Chrystusa (Łk 11:49, 1Kor 1:24) - I w. po Chr.

Pięknie też o Bożej Mądrości napisał prorok Daniel:

„Niech będzie błogosławione imię Boga (...) Bo mądrość i moc są Jego przymiotem!” Dn 2:20.

Poświęcimy też kilka słów książce A. Wiśniewskiego pt. „Trójca Święta mit czy rzeczywistość?” Bielsko- Biała 2004. Ponieważ ten antytrynitarz w swej publikacji ‘sugeruje’ (s. 61-62), że Jezus również jest „Mądrością stworzoną” z tekstów Syr 1:4, 9 i 24:9, dodajmy tu, że przez teologów katolickich nie jest On identyfikowany z tymi tekstami (patrz np. przypisy w BP). Natomiast A. Wiśniewski zestawia powyższe wersety z innymi z NT np. Kol 1:15-16, Ap 3:14. Zapewne bardzo podoba mu się słowo „stworzył” i dlatego jego ‘delikatna’ sugestia ma zapewne zburzyć pojmowanie Mądrości przez nieutwierdzonych katolików, a jego sympatykom-antytrynitarzom dodać argumentów.

Również u pisarzy wczesnochrześcijańskich trudno znaleźć fragmenty, które Jezusa utożsamiają z tymi tekstami z Księgi Mądrości Syracha, inaczej niż w przypadku Prz 8:22 (patrz cz. II artykułu). Wydaje się, że dopiero Cyprian (ur. 200) jako pierwszy zrobił to („Chrystus jest pierworodny i On jest mądrością Boga, przezeń wszystko uczynione zostało (...) Ekkli. [Syr] XXIV, 5-11, 25-26” „Do Kwiryna” 2:1). Trudno też dopatrzeć się, by arianie w IV wieku powoływali się na te teksty. Nie przeprowadzał z nimi bowiem w tej sprawie polemiki ani Atanazy (296-373), ani Hilary z Poitiers (ok. 315-367), a przecież różne kontrowersyjne ‘ariańskie’ wersety omawiali oni (np. Prz 8:22).

Tu jednak trzeba ‘rozgrzeszyć’ A. Wiśniewskiego, bowiem pisze on, że powołuje się w tej sprawie częściowo na G. Stafforda (s. 215; por. s. 60 odsyłacz 27) „bardziej lub mniej niezależnego Świadka Jehowy” (s. 8). Natomiast sam o sobie pisze, że jest amatorem w tych sprawach: „Jestem amatorem. którego pasją stała się Biblia i przedstawiam takie argumenty, na jakie stać mój niedoskonały umysł” s. 10. Na stronie 62 w jego publikacji znajdziemy nawet złe oznaczenie wersetów. Zamiast Syr 24:8-12 widnieje tam pod cytowanymi słowami opis „Syr 25:3-12 BT”.

Jeszcze tylko przypomnijmy, że według Syr 24:23 Mądrość utożsamiana jest z Prawem, a w Biblii Poznańskiej, w której duże fragmenty Księgi Mądrości Syracha zostały przełożone z języka hebrajskiego, w Syr 24:9 słowo „stworzył” zostało oznaczone litera „k”, która oznacza że w tym miejscu tekst hebrajski jest krytycznie niepewny, stąd jego przekład jest jedynie prawdopodobny.

Również z Syr 1:9-10 widać, że nie chodzi tu o osobę, ale o mądrość. Pomimo, że jest ona stworzona trudno dopatrzyć się aby miała być ona osobą (por. Syr 1:1).

Ciekawe także jest to, że jak w przypadku Ducha Świętego przeszkadza antytrynitarzom, że miałby być On jako osoba „wylany” (Dz 2:17), natomiast utożsamiając Jezusa z mądrością z Syr 1:9, nie zawadza im to, że Chrystus by miał być jako osoba też „wylany”.

Aby było widać, że „mądrość” Ojca i Syna niczym się nie różni, zestawimy poniżej w tabeli to, co przysługuje obu tym osobom Bożym. Nie może być więc jedna z nich tylko „stworzeniem”, a druga „Stwórcą”.

Dodajmy też inne porównanie mądrości:

Bóg - „w Bogu, Stwórcy wszechrzeczy. Przez to teraz wieloraka w przejawach mądrość Boga...” Ef 3:9-10 por. 1Kor 2:7;

Chrystus - „[to jest] Chrystusa. W Nim wszystkie skarby mądrości i wiedzy są ukryte” Kol 2:3 por. 1Kor 1:24, 30.

Przekłady polskie Prz 8:22

2) Tu przerwiemy omawianie słownika Towarzystwa Strażnica, a przytoczymy inne wypowiedzi o Prz 8:22 z pozostałych publikacji Świadków Jehowy. Powodem tego jest to, że w dalszym fragmencie „Wnikliwe poznawanie Pism” odwołuje się do pisarzy wczesnochrześcijańskich, a im poświęcimy drugą część naszego artykułu (jest to obszerny materiał).

Ponieważ dalszy fragment (po przywołaniu pisarzy wczesnochrześcijańskich) z biblijnego słownika Świadków Jehowy nie wnosi już nic do omawianego tematu (porusza się tam np. sprawę rodzaju żeńskiego rzeczownika Mądrość), odwołujemy się zgodnie z zapowiedzią, do innych ich publikacji, które uzupełniają go.

W jednej z najbardziej znanych swych publikacji Towarzystwo Strażnica podaje:

„Warto zwrócić uwagę, jak ściśle owo nawiązanie do pochodzenia Jezusa odpowiada wypowiedziom symbolicznej ‘Mądrości’ z biblijnej Księgi Przysłów: ‘Jahwe stworzył mnie, pierwociny swego tworzenia (...) przed pagórkami, ja zostałam zrodzona...’ (Przysłów 8:12, 22, 25, 26, NBj). Chociaż określenie ‘Mądrość’ użyto tu do uosobienia mądrości stworzonej przez Boga, to jednak większość uczonych zgodnie przyznaje, iż jest to w rzeczywistości obrazowe określenie Jezusa jako stworzenia duchowego, zanim został człowiekiem” („Czy wierzyć w Trójcę?” 1989 s. 14).

Cóż powiemy o tych stwierdzeniach? Zacznijmy od zwrócenia uwagi na to, że w przytoczonym tekście są dwa słowa: „stworzył” i „zrodzona”. Nie można więc opowiadać się tylko za „stworzeniem” Mądrości, a „zrodzenie” przemilczać i czynić z pierwszego terminu jakby dogmat.

Jeśli „większość uczonych”, jak podaje powyższa broszura, zgadza się z tym, że Prz 8:22 należy odnieść wprost do Jezusa, to czyżby mieli oni taki sam pogląd jak Towarzystwo Strażnica? Szkoda, że nie wymieniono imiennie ani jednego z tych „większości uczonych”!

Mamy też dwa pytania.

Czy ta „większość uczonych” uznaje Trójcę Świętą, uważając, że Prz 8:22 należy stosować do Jezusa?

Czy może ta „większość uczonych” odrzuca Trójcę Świętą, uważając, że Prz 8:22 należy odnieść do Jezusa?

Jeśli ta „większość uczonych” uznaje Trójcę Świętą, to raczej Towarzystwo Strażnica nie powinno przywoływać ich jako potwierdzających nauki Świadków Jehowy, bo zapewne uczeni ci zupełnie inaczej rozumieją kwestię Mądrości.

Podobnie jest z pisarzami wczesnochrześcijańskimi, którzy choć przytaczali Prz 8:22, to jednak na poparcie odwiecznego istnienia i zrodzenia Syna i było to dalekie od stwierdzania, że jest On „stworzeniem”. O tym jednak przeczytamy w drugiej części tego artykułu.

Wydaje się, że Towarzystwo Strażnica lubi wprowadzać w błąd swoich czytelników w sprawie Prz 8:22. Dlaczego? Otóż dlatego, że cytując z Biblii katolickiej ten tekst sugeruje ono zaraz, że katolicyzm utożsamia Jezusa z Mądrością z Prz 8:22. Oto przykład takiej ‘manipulacji’:

„Na przykład Księga Przysłów (Przypowieści) 8:22-30 zawiera następującą wypowiedź o Jezusie w jego bycie przedludzkim: ‘Jahwe mnie stworzył, swe arcydzieło...’ (według katolickiej BibliiTysiąclecia)” (Strażnica Nr 7, 1992 s. 26).

Co pomyśli sobie przeciętny czytelnik tej Strażnicy? Ano to, że Kościół Katolicki utożsamia Mądrość z Prz 8:22 z Jezusem i na dodatek uczy on, że jest On „stworzeniem”! Ciekawe, że Towarzystwo Strażnica potrzebuje Kościoła Katolickiego dla popierania swych doktryn, bo przecież naucza o nim, że wchodzi on w skład Babilonu Wielkiego.

Poniżej w tabelach zobaczymy, że nie jest tak prosto powiedzieć, że Prz 8:22 mówi o „stworzeniu” Mądrości, i koniec, kropka. Po przeanalizowaniu całego fragmentu Prz 8:22-25 zauważymy, że różne przekłady biblijne używają różnorakich słów, często bardzo sobie odległych:

„posiadł”, „miał”, „zrządził”, „ustanowił”, „spłodził”, „począł”, „zrodził”, „rodził” i inne.

W pierwszej kolejności porównamy przekłady biblijne znane, ale dziś już mało używane: Biblia ks. J. Wujka 1599 r. (ed. 1956, 1962 r.); protestancka Biblia Gdańska 1632 r.; Biblia 1000-lecia 1965 r. (wyd. I).

Uzupełnijmy to skrótowo najstarszymi dostępnymi nam przekładami Prz 8:22-25:

Biblia Leopolity 1561 r. (katolicka) - „odzierżał mnie” (w. 22), „zrządzona” (w. 23), „już poczęta była” (w. 24), „się rodziła” (w. 25).

Biblia Brzeska 1563 r. (protestancka) - „miał mię” (w. 22), „postanowiona” (w. 23), „narodzona” (w. 24), „narodzonam” (w. 25).

Biblia ks. J. Wujka 1599 r. (oryginał) - „posiągł mię” (w. 22), „zrządzona” (w. 23), „poczęta” (w. 24), „się rodziła” (w. 25).

Szkoda, że nie mamy dostępu do Biblii Sz. Budnego, choć z drugiej strony, on jako należący do skrajnego odłamu Braci Polskich, nie uznawał preegzystencji Chrystusa, więc tekst Prz 8:22-25 nie był mu specjalnie przydatny. Raczej w tym przypadku podzielał pogląd tej części chrześcijaństwa, która uważa, że jest to tekst symboliczny, poetycki i nie należy go łączyć wprost z Jezusem.

W kolejnych dwóch tabelach porównajmy nowsze przekłady biblijne (katolickie), często dziś używane. W nich też mamy różnorodność słów dotyczących pojawienia się Mądrości. Jeśli Księga Przysłów przekazuje nam „poetycki obraz uosobienia Mądrości Bożej” (przypis BT wyd. III), to nie możemy ‘dogmatyzować’ tego, że mowa jest tu tylko i wyłącznie o „stworzeniu” Mądrości.

Dodajmy tu, że słowo „stworzył” w Biblii Poznańskiej w Prz 8:22-23 opatrzone jest literką „k”. Oznacza ona, że w tym miejscu tekst hebrajski jest krytycznie niepewny, stąd jego przekład jest jedynie prawdopodobny. Nie można więc tych wersetów używać jako stuprocentowego argumentu. Miejsca z literką „k” oznaczyliśmy w tekście biblijnym gwiazdką „*”.

Oto kolejna tabela, w której zestawiamy jeden z nowszych przekładów katolickich (Biblia Warszawsko-Praska), nowy przekład protestancki (Biblia Warszawska) i Biblię Świadków Jehowy (Pismo Święte w przekładzie Nowego Świata).

Paradoksem jest to, że niektóre nowsze Biblie katolickie najbardziej pasują Świadkom Jehowy do udowadniania „stwarzania” Mądrości, ale wynika to z tego, że one nie odnoszą Prz 8:22-25 do osoby Jezusa, jak to robi Towarzystwo Strażnica.

Z drugiej strony słowa „Od czasu niezmierzonego zostałam ustanowiona” (Prz 8:23) z Biblii Towarzystwa Strażnica najbardziej sugerują „odwieczność” Mądrości.

Widzimy więc, że osobną sprawą jest utożsamianie Mądrości z Prz 8:22 z Chrystusem, a osobną, czy ona jest „stworzona”, „zrodzona”, „ustanowiona”, czy Bóg ją „miał”, jak podaje Biblia Brzeska czy Gdańska, która nawet przy tym słowie zastosowała odsyłacz do J 1:1 („a ono Słowo było u Boga” BG).

Jeśli więc pewnymi słowami są „zrodził”, „spłodził” (Prz 8:24-25), a problematyczny jest termin „stworzył” (Prz 8:22), to może nie pozostaje nic innego jak uznać „zrodzenie” Mądrości?

Dodajmy tu, że nawet gdyby odnieść Mądrość z Prz 8:22 do Jezusa (jak chcą Świadkowie Jehowy), to i tak przy założonej ‘wymienności’ słów „stworzył” (Prz 8:22) i „zrodził” (Prz 8:24-25), byśmy musieli uznać, że Chrystus jako „Pierworodny” (Prototokos Hbr 1:6) i Jednorodzony Syn Boży (J 3:16) jest „zrodzonym” z Ojca, bo mówią o tym liczne teksty biblijne. Zresztą Towarzystwo Strażnica zgadza się gdzie indziej z tym, że słowo „Jednorodzony” oznacza „zrodzonego” z Ojca („Czy wierzyć w Trójcę?” 1989 s. 15-16) i przywołuje na poparcie tego leksykony grecko-angielskie oraz szereg wersetów biblijnych: J 1:14, 18, 3:16, 18, 1J 4:9. Tu jednak nie będziemy rozszerzać tego zagadnienia, bo nie ono jest naszym tematem.

Tekst hebrajski Prz 8:22

3) Towarzystwo Strażnica w swoim uzasadnianiu „stworzenia” Mądrości z Prz 8:22 bazuje głównie na hebrajskim terminie qanah. Oto słowa z jego publikacji polskiej i jej angielskiego oryginału:

Cóż powiemy o tych stwierdzeniach? Otóż na początek zauważmy różnice między tekstem polskim, a angielskim:

„‘Mądrość’ została ‘stworzona’, czyli ‘wydana’”;

„‘Wisdom’ that is here depicted was ‘created’ or ‘produced’”.

Wydaje się, że słowo „wydana” jest tak dalekie od terminu produced, jak „zrodzenie” od „wyprodukowania”. Mądrość „wydana” spontanicznie kojarzy nam się z „wydaniem jej na świat”, ze zrodzeniem jej. Natomiast termin produced raczej można łączyć z „utworzeniem” Mądrości, jak to oddaje Biblia Świadków Jehowy.

Dalej publikacja Towarzystwa Strażnica podaje:

„Dawniej komentatorzy i tłumacze będący zwolennikami nauki o Trójcy argumentowali, że ‘qanah’ tu trzeba przetłumaczyć na ‘posiadał’. ‘Qanah’ istotnie może znaczyć zarówno ‘nabyć’ (posiadać), jaki i ‘wyłonić’ (Rodz. 4:1; Powt. Pr. 32:6; Ps. 139:13; Nehem. 5:16). Ale uczeni przyznają, że kontekst wskazuje tutaj wersję ‘wyłonił’ lub ‘stworzył’”.

Z satysfakcją zauważmy, że potwierdzono tu słuszność terminu „posiadał” w Prz 8:22!

Dalej niby jest zawarta ‘krytyka’ słowa „wyłonić” (razem z ‘nabyć, posiadać’), ale w rzeczywistości przyznaje się, że może jednak być termin „wyłonić” (lub ‘stworzyć’)! O co więc chodzi Towarzystwu Strażnica?

Nam znów termin „wyłonić” kojarzy się ze „zrodzeniem” Mądrości (‘wyłonić’ od ‘łono’), które publikacja Świadków Jehowy sama potwierdza podając „iż powstała ‘jakby w bólach rodzenia’”. Cóż te ‘bóle rodzenia’ mają jednak wspólnego ze „stworzeniem”, czy z terminem angielskim produced, pozostanie chyba tajemnicą Towarzystwa Strażnica.

Ciekawe, że w Rdz 4:1 występuje hebrajskie słowo qaniti, pokrewne temu z Prz 8:22, a tam tłumaczone jest ono najczęściej jako „wydałam” (BW, Biblia Świadków Jehowy por. „urodziłam” BT wyd. II, „otrzymałam” BG, BP, BT wyd. III). Wiadomo zaś, że Ewa zrodziła, a nie stworzyła Kaina.

Również zauważmy, że w Prz 8:22 występuje hebrajskie słowo qanah, a nie bara, jak w Rdz 1:1, gdzie ewidentnie chodzi o stwarzanie!

Dalej publikacja Towarzystwa Strażnica podaje:

„Tłumaczenie takie znajduje oparcie w greckiej Septuagincie, syryjskiej Peszicie i w Targumach”.

Otóż o Septuagincie, Peszicie i Targumach powiemy w kolejnym podrozdziale. Zaznaczmy tu tylko krótko, że ci nadzwyczaj skrupulatni autorzy tego artykułu ‘zapomnieli’ dodać, że przekłady greckie Żydów Akwili, Symmacha i Teodocjona, jak i łacińska Wulgata, nie posiadają terminu „stworzona” w Prz 8:22!

W kolejnych słowach publikacja Świadków Jehowy podaje, że nawet katolickie przekłady Biblii zawierają w Prz 8:22 terminy „wyłonił” lub „stworzył”.

Wydawcy tego artykułu znów ‘zapomnieli’ dodać, że tego fragmentu komentatorzy katoliccy nie odnoszą do Jezusa, więc pojawiają się w ich tłumaczeniach Prz 8:22 różne słowa, takie, na jakie pozwala tekst hebrajski (patrz powyżej tabele o przekładach polskich).

Jeśli zaś chodzi o Biblię Jerozolimską, którą przytacza ang. Strażnica, to zawiera ona istotny przypis, który także przytaczamy w kolejnym podrozdziale, a o którym znów Towarzystwo Strażnica ‘zapomniało’ wspomnieć.

W dalszej części naszej argumentacji posłużymy się materiałem w dużej części pochodzącym z opracowań J. Lewandowskiego. Oto jego artykuły, które zamieszczone są na internetowej stronie www.trinitarians.info, a które w istotny sposób uzupełniają naszą polemikę:

„Księga Przysłów 8:22 w interpretacji Świadków Jehowy”;

„Przysłów 8,22n. w ujęciu A. Wiśniewskiego - polemika”.

Przede wszystkim J. Lewandowski zwraca uwagę w swoich artykułach na to, że termin qeneh, pochodzący od qanah, „występuje także w Księdze Przysłów 4:7, gdzie w żadnym wypadku nie oznacza on już ‘stwarzania’. W wersecie tym nawet Biblia Świadków Jehowy nie tłumaczy słówka ‘qanah’ w ten sposób, oddając go inaczej - jako ‘nabył’, a nie stworzył. (...) Również inne Biblie oddają w ten sposób czasownik ‘qanah’ z Prz 4:7”.

Prócz tego podaje on, że poza Prz 4:7 również w innych miejscach tej księgi występują słowa związane z qanah: Prz 4:5 (qeneh), 16:16 (qenoh), 19:8 (qoneh), 23:23 (qeneh) „i zawsze ma ono tam właśnie sens ‘nabywania’, ‘zdobywania’, a nie stwarzania”.

Dalej J. Lewandowski wymienia kolejne miejsca z Biblii, gdzie występują formy słowa qanah, które prawie nigdy nie są tłumaczone na „stworzyć”. Wyjątkami są tu Rdz 14:19 i 22.

Oto te pozostałe miejsca: Rdz 25:10, 47:19, 22, 49:30, 50:13, Kpł 25:14, Pwt 28:68, Joz 24:32, Rt 4:4, 8, 2Sm 12:3, 1Krn 21:24, Iz 43:24, Jr 32:7-8 (4 razy), 32:25.

Dodatkowo za antytrynitarzem A. Wiśniewskim przytacza J. Lewandowski jeszcze kilka innych wersetów z interesującym nas słowem:

Rdz 4:1, 47:23, Wj 15:16, Pwt 32:6, Rt 4:9, 10, Ne 5:8, 16, Ps 74:2, 78:54, 139:13, Koh 2:7, Jr 13:1, 4, 19:1.

Uzupełnijmy to też informacją powyższego antytrynitarza, którą przytacza J. Lewandowski, że słowo qanah, w najróżniejszych formach, występuje w Biblii podobno 76 razy.

Po przeanalizowaniu tych wersetów każdy sam może sobie wyrobić zdanie, jaka jest zasadność tego, czy w Prz 8:22 termin qanah koniecznie należałoby oddać przez „stworzył”. Dla ułatwienia dociekań, podajemy za cytowanym przez J. Lewandowskiego antytrynitarzem A. Wiśniewskim, że interesujący nas termin użyty jest w Starym Testamencie w kilku znaczeniach:

„kupna”, „nabycia”, „zrodzenia”, „stworzenia”.

Do ostatniego znaczenia („stworzenia”) przytaczany antytrynitarz zaliczył tylko Ps 139:13 (prócz Prz 8:22), choć cytowana wcześniej Strażnica Rok XCVIII [1977] Nr 12 s. 24 włączyła ten werset do innej kategorii:

„‘Qanah’ istotnie może znaczyć zarówno ‘nabyć’ (posiadać), jaki i ‘wyłonić’ (Rodz. 4:1; Powt. Pr. 32:6; Ps. 139:13; Nehem. 5:16)”.

Natomiast pod znaczeniem „zrodzenia” umieścił A. Wiśniewski teksty Rdz 4:1 i Rt 4:10.

Jednak aby przetłumaczyć dobrze termin qanah, to trzeba przede wszystkim uwzględnić kontekst, czyli słowa Prz 8:24-25, które mówią o „poczęciu” i „zrodzeniu” Mądrości.

Dodajmy tu, iż wydaje się, że interpretacja Towarzystwa Strażnica kłóci się sama z sobą. Uczy ono bowiem, że Bóg przez Jezusa stwarzał świat („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. I, s. 973). O Mądrości zaś, którą ono utożsamia z Chrystusem, powiedziano, że przy stworzeniu ona „była”, lecz sama nie stwarzała (Prz 8:27). Czynił to tylko Bóg. Widoczny jest więc brak przemyślenia w wykładni Świadków Jehowy.

Towarzystwo Strażnica poprzez swój przekład Biblii i słowa „byłam obok niego mistrzowskim wykonawcą” (Prz 8:30) próbuje bronić tego, że jednak Mądrość brała udział w stwarzaniu. Jeśli tak jest, to nie powinno mieć ono oporów w nazywaniu jej „współstworzycielem”. Ale Świadkowie Jehowy, jak dowiemy się z drugiej części tego artykułu (rozdz. ‘Jezus Stwórcą’), kwestionują bycie Stwórcą przez Jezusa.

Ponieważ co do słów Towarzystwa Strażnica „mistrzowski wykonawca” istnieją różne opinie, dlatego przedstawiamy je w cytacie z przypisu Biblii Poznańskiej do Prz 8:30:

„Wyraz hebr. amon - w tekście naszym: umiłowana - nastręcza pewne trudności przy tłumaczeniu. Pochodzi on od czasownika aman, który może mieć wiele znaczeń: trzymać mocno, nosić, opiekować się kimś, wychowywać itd. Tłumacze różnie go oddawali: LXX - harmodzousa = składająca razem, spajająca; przekłady Symmachusa i Teodocjona - eterygmene = umocniona; przekład Akwili - tithemumene = wychowanka, uczennica; Vg - cuncta componens = wszystko spajająca”.

Pouczająca jest też dalsza treść tego komentarza, do którego odsyłamy zainteresowanych.

Z powodu takiej różnorodności tekstów np. BG w Prz 8:30 zastosowała słowa „jako wychowaniec”, a BP zwrot „jako [Jego] umiłowana” (zaznaczono też literą „k” te słowo jako niepewne tłumaczenie). Por. BWP „jak umiłowane dziecko”.

Ciekawe, że Świadkowie Jehowy kiedyś tłumacząc na język polski tekst swej angielskiej Biblii nie oddawali Prz 8:30 przez słowa „mistrzowski wykonawca”, ale jako „mistrzowski robotnik” (Strażnica Nr 19, 1963 s. 4; „Sprawy, w których u Boga kłamstwo jest niemożliwe” 1967 s. 86). Wydaje się, że amerykańskiemu Towarzystwu Strażnica sprawy Boże zawsze kojarzą się z działalnością firm, o czym przekonamy się też w drugiej części tego artykułu w rozdziale ‘Jezus Stwórcą’. Ukażemy tam porównywanie Boga i Jezusa do prezesa (właściciela) firmy lub szefa warsztatu i jego podwładnego, pełnomocnika.

Ponieważ zwolennicy utożsamiania Jezusa z Mądrością z Prz 8:22 akcentują tylko podobieństwa między nimi, warto by zapoznali się i z różnicami, które przedstawiono w rozdziale „Mądrość a Chrystus” (s. 170-175) w książce pt. „Maryja w Nowym Testamencie” (H. Langkammer OFM, Gorzów Wielkopolski 1991). W opracowaniu tym wskazano na podobieństwa i różnice między uosobioną Mądrością, a Słowem i Chrystusem. Oto tylko trzy krótkie przykłady.

Odnośnie tekstu 1Kor 1:30 („stał się dla nas mądrością od Boga i sprawiedliwością, i uświęceniem, i odkupieniem...”) między innymi napisano:

„Gr. czasownik egeneto - ‘stał się’ wyklucza identyfikację Chrystusa z mądrością. Inaczej bowiem Chrystus musiałby się także identyfikować z trzema dalszymi pojęciami zbawczymi” (s. 172).

O 1Kor 1:24 („Chrystusem, mocą Bożą i mądrością Bożą”) między innymi podano:

„W tekście greckim brak identyfikacji, brak wyraźnego ‘estin’ [jest] (...) Paweł i tu zabezpiecza się przed zarzutem identyfikacji przez rzeczownik dynamis - moc. Nikt przecież nie powie, że Chrystusa można identyfikować z mocą Bożą, lub jeszcze inaczej, że moc Boża jest osobą” (s. 173).

Pisząc o Mądrości z Prz 8 i Logosie z J 1:1 między innymi zaznaczono:

„Mądrość jest stworzona [Prz 8:22]” - „Logos po prostu jest [J 1:1]”;

„Bóg stwarza - mądrość, jakby towarzyszy dziełu stworzenia [Prz 8:27, 30]” - „Logos jest samodzielną przyczyną sprawczą w dziele stworzenia [J 1:3]” (s. 173).

Tekst grecki Prz 8:22

4) Towarzystwo Strażnica w swoim uzasadnianiu „stworzenia” Mądrości z Prz 8:22 posiłkuje się też tekstem Septuaginty. W swej angielskiej Biblii z referencjami podaje w przypisie do tego wersetu, że w tekście greckiego przekładu jest słowo ektisen, które podobnie jak termin z Biblii syryjskiej należy przetłumaczyć na „stworzył” (ang. created). Natomiast łacińska Wulgata ma słowo possedit tzn. „posiadł” (ang. possessed).

Oto ten cytat z Biblii Towarzystwa Strażnica:

“Produced me”. Heb.: qa·na´ni; T, LXX (Gr., e´kti·sen´me); Sy: “created me”; Lat.: pos·se´ditme, “possessed me.” (New World Translation of the Holy Scriptures - With References 1984).

W innej, polskiej publikacji, Świadkowie Jehowy uczą:

„W tłumaczeniu [angielskim] Charlesa Thomsona, dokonanym z greckiej Septuaginty, Przypowieści 8:22 brzmią: ‘Pan stworzył mnie, początek swych dróg’.” („‘Słowo’ kogo miał na myśli apostoł Jan?” 1965 s. 40).

Co powiemy o tych opiniach? Otóż na początek powiedzmy, że tłumaczenie greckiego słowa ektisen na „stworzył” nie jest tak jednoznaczne jakby ktoś mógł sobie pomyśleć. Poniżej postaramy się to przedstawić na podstawie dwóch publikacji Towarzystwa Strażnica, które przedstawia dwa tłumaczenia terminu ektisen na angielski z greckiej Septuaginty (Ch. Thomsona i Bagstera).

Jak widzimy, w drugim tłumaczeniu widnieje angielskie słowo made, które można przetłumaczyć jako „uczynił”, ale raczej nie jako „stworzył” (bardzo rzadko bywa tak tłumaczone). Natomiast Towarzystwo Strażnica, wstawiając w swoim nawiasie angielski termin created, zasugerowało, że to tłumacz miał na myśli.

Oto jak oddają made słowniki internetowe: robić, zrobić, uczynić, poczynić, porobić, wytwarzać, fabrykować, sfabrykować, wyprodukować, budować, formować, konstruować, majstrować, dokonać czegoś, tworzyć, przerobić, pojąć, zyskać, zaparzać, przyprawiać, przyrządzać, gotować, uszyć, wyrządzać, wprowadzać, ustalać, napisać, czynić (różnicę), być, stanowić, okazać się, zarabiać, mianować, przedstawiać, opisać, obliczać, zaczynać, udać się, produkować, wyrabiać, przygotowywać, itp. (http://portalwiedzy.onet.pl/tlumacz.html i http://www.angool.com/).

Ale to nie wszystko. Jeszcze większej manipulacji dokonano w polskim tłumaczeniu cytowanego Przebudźcie się!, które ukazało się dopiero po 11 latach od ukazania się oryginału z USA. Oto porównanie tekstu angielskiego i polskiego.

Widzimy powyżej, że o ile w tekście angielskim dopiero w nawiasie narzucono słowo „stworzył” (created), to w polskim Przebudźcie się! już wewnątrz cytatu Bagstera wstawiono termin „stworzył”.

Oto zaś cały interesujący nas tekst z powyższego Przebudźcie się!:

„W 8 rozdziale Księgi Przysłów użyto podobnego języka w odniesieniu do uosobionej ‘mądrości’. Według greckiej Septuaginty mądrość mówi tam o sobie jako o ‘początku /arke/ drogi /Bożej/ dla Jego dzieł’ oraz twierdzi, że istniała, ‘zanim czas się zaczął, zanim /On/ stworzył ziemię’ (Prz 8:22, 23, Bagster). Czy to nasuwa wniosek, że uosobiona mądrość istniała przedtem wiecznie? Nie, ponieważ werset dwudziesty drugi rozpoczyna się od słów wypowiedzianych przez mądrość: „Pan stworzył /greckie: ektise/ mnie” Prz 8:22.” (Przebudźcie się! Rok LXVIII [1987] Nr 7 s. 11).

Komentując ten fragment, zauważmy, że choćby nie wiem co Towarzystwo Strażnica napisało o Prz 8:22, to i tak według Septuaginty, którą cytuje, Mądrość zaistniała „zanim czas się zaczął”, a więc mowa jest o odwieczności jej istnienia! Jeśli więc nie może ono pogodzić odwieczności i stworzenia Mądrości, to może łatwiej by było Świadkom Jehowy przyjąć to, że Księga Przysłów jest specyficznym rodzajem literackim i że opisuje poetycko przymiot Boży, a nie osobę Jezusa.

Prócz tego, pisarze wczesnochrześcijańscy Prz 8:22 według Septuaginty oddawali następująco:

„Pan stworzył mnie na początku dróg swoich dla dzieł swoich” (np. Hilary „O Trójcy Świętej” 1:35) [por. powyżej wg Strażnicy „dla Jego dzieł”].

Przykładowo komentując ten tekst Hilary z Poitiers (ok. 315-367) zwraca uwagę, by nie mieszać słowa „stworzona” [gr. ektisen], z odwiecznym zrodzeniem Logosu. Twierdzi on, że termin „stworzona” dotyczy „ustanowienia” Mądrości do dzieł stwórczych Boga, tzn. „stworzona [ustanowiona] do działania”. Stąd słowa „dla dzieł swoich”. Podobnie jak to ma miejsce w np. w Ef 2:15, gdzie greckie słowo ktidzo nie oznacza wprost „stworzyć”, ale „uczynić”:

„aby z [dwóch rodzajów] stworzyć [ktise] w sobie jednego nowego człowieka...” Ef 2:15.

Hilary uważa też, że Mądrość istniała już wcześniej, zanim została „ustanowiona do działania”, bo jest ona odwiecznym Synem Bożym (patrz „O Trójcy Świętej” 1:35, 12:42).

Co powiemy o tym, że tak jak i Septuaginta, również tekst syryjski zawiera słowo „stworzył” w Prz 8:22?

Otóż warto napisać tu to, co przemilczało Towarzystwo Strażnica i co czynią też inni antytrynitarze, tacy jak np. cytowany A. Wiśniewski.

Owszem grecka Septuaginta, Biblia syryjska i Targumy zawierają w Prz 8:22 słowo „stworzył”, ale, o czym milczą zwolennicy tego terminu (!), niezawierają go inne znane greckie i łacińskie przekłady biblijne. Co ważne, wymienione poniżej teksty greckie, to dokonane przez Żydów tłumaczenia!

Oto informacja na ten temat z przypisu do Prz 8:22, z polskiej edycji „Biblii Jerozolimskiej” (Poznań 2006):

„Tłumaczenie ‘nabył mnie’ lub ‘posiadł mnie’ (Akwila, Symmach, Teodocjon) przyjął Hieronim (Wulgata)...”.

Warto dodać tu, że w greckich przekładach ST Akwili (II w.), Symmacha (II/III w.) i Teodocjona (II w.) oraz u Filona (I w.) mamy w Prz 8:22 zamiast ektisen (od ktidzo) słowo ektesato (od ktaomai), które bywa oddawane przez nabyć, pozyskać, adoptować, posiadać (patrz np. An Introduction to the Old Testament in Greek. Additional Notes, by H. B. Swete; http://www.ccel.org/).

Widzimy więc, że słowo „stworzył” nie jest aż tak bezdyskusyjne w Prz 8:22, jak chcieliby to wszyscy antytrynitarze ze Świadkami Jehowy na czele.

Ważne jest również to, że w Rdz 1:1 w Septuagincie, gdzie ewidentnie chodzi o stwarzanie, użyto słowo epoiesen, a nie ektise jak w Prz 8:22.

Na zakończenie przytaczamy znaczenie terminu ktidzo według czterech znanych słowników: dwóch grecko-angielskich oraz dwóch grecko-polskich.

„A Greek-English Lexicon of the Septuagint” J. Lust, F. Eynikel, K. Hauspie, t. II, Stuttgart 1996, s. 270:

to found - zakładać; to build (a city) - budować (miasto); to establish - ustanowić; to make - robić; to create - stworzyć; to create sb as - [dla Prz 8:22] stworzyć kogoś jako; to perpetrate - spłodzić.

„A Greek-English Lexicon compiled by Henry Georg Lideell and Robert Scott” Oxford 1996 (with a revised supplement) s. 1002-3:

build houses and cities in it - budować domy, miasta; found - zakładać (fundamenty); build - budować; establish - ustanawiać; produce - wytwarzać, wydawać na świat; create - stworzyć; bring into being - powołać do istnienia (do życia); bring about - spowodować; make - robić; perpetrate - spłodzić.

„Słownik grecko-polski” Z. Abramowiczówna, Warszawa 1960, t. II, s. 724:

zaludnić, uczynić zamieszkałym; założyć, zbudować, ustanowić; zaprowadzić kult; wydać, spłodzić; dać pomyślny obrót (sprawie), przedstawiać (o malarzu), wynaleźć; uczynić, dokonać czegoś.

„Słownik grecko-polski” O. Jurewicz, Warszawa 2000, t. I, s. 560:

zaludnić, zasiedlić; założyć, zbudować; ustanowić, zaprowadzić kult; wydać, spłodzić; przedstawiać (o malarzu); wynaleźć; zrobić, uczynić; dokonać.

Dodatkowe informacje o Prz 8:22 zainteresowany znajdzie w mojej książce pt. „W obronie wiary. Pismo Święte a nauka Świadków Jehowy, innych sekt i wyznań niekatolickich” w rozdz. ‘Zrodzony a nie stworzony’ (www.trinitarians.info lub www.piotrandryszczak.pl). Tu staraliśmy się tylko ustosunkować się do tego, co ma do powiedzenia na powyższy temat słownik i inne publikacje Towarzystwa Strażnica.

Być może jednak, w przyszłości, szerzej tymi zagadnieniami zajmiemy się w oddzielnym artykule polemicznym w stosunku do książki antytrynitarza Arkadiusza Wiśniewskiego pt. „Trójca Święta mit czy rzeczywistość?” (Bielsko-Biała 2004).

W drugiej części naszego artykułu przytoczymy liczne wypowiedzi pisarzy wczesnochrześcijańskich, bo i tych Towarzystwo Strażnica w swym słowniku i innych publikacjach próbuje przywoływać jako niby potwierdzających jego wykładnię tekstu Prz 8:22. Podobnie czyni też wspomniany A. Wiśniewski w swej książce.

Na koniec składam podziękowanie J. Romanowskiemu z Warszawy za pomoc językową i leksykalną nieodzowną w dużej części mego artykułu. Wyrażam też wdzięczność J. Lewandowskiemu, bez którego fachowych opracowań niemożliwe byłoby napisanie tej pracy.

                                                                                              Włodzimierz Bednarski