Czy Jezus nie został pogrzebany, bo prawo rzymskie zakazywało grzebania ukrzyżowanych?

Patrz również: artykuł Polskiego Inkwizytora odnośnie tej samej tematyki.

Niekiedy niektórzy ateiści (jak Guignebert czy Crossan[1]) próbują podważać biblijne relacje o zmartwychwstaniu Jezusa, twierdząc że opis pogrzebu Jezusa w ewangeliach jest wymysłem, bo prawo rzymskie rzekomo zakazywało grzebania ukrzyżowanych skazańców. Ich zdaniem ciało Jezusa albo zostało pozostawione na krzyżu na pastwę dzikich zwierząt, albo złożono w masowym grobie z innymi skazańcami.

Informacje o procedurze krzyżowania w czasach rzymskich są skąpe i rozproszone po wielu źródłach, często o literackim charakterze -nieraz są one niejednoznaczne w interpretacji. Ukrzyżowanie było uznawane za karę godną niewolników, i jego szczegóły stanowiły temat tabu. Stąd często jesteśmy skazani na domysły i hipotezy próbując odtworzyć praktykę tejże egzekucji, która nie zawsze musiała przebiegać dokładnie w ten sam sposób. Pewne wzmianki sugerują, że jeśli chodzi o Rzymian, to pozostawianie skazańców -buntowników i nieposłusznych niewolników -po śmierci na krzyżu było dość powszechną praktyką[2]. Horacy w Liście XVI, 48 wspomina np. o praktyce pozostawiania ukrzyżowanych krukom na żer. Plaut w swojej komedii „Żołnierz Samochwał” (372-373) wkłada w usta niewolnika Sceledrusa słowa: Wiem, krzyż będzie mym grobem; Tam leżą: Ojciec, dziadek i pradziadek, nawet prapradziadek, Wszyscy moi cni przodkowie (tłumaczenie Gustaw Przychocki).

Z drugiej strony takie postępowanie nie pozostawało bez wyjątków -znamy przypadki kiedy ukrzyżowanym dozwalano na pochówek. W 38 r. n.e. w Aleksandrii doszło do pogromu Żydów, w którym czynny udział miał ówczesny rzymski prefekt Egiptu Aulus Awiliusz Flakkus. Oskarżycielską relację na temat działań Flakkusa pozostawił nam Filon z Aleksandrii, w swoim dziele „Przeciw Flakkusowi”:

O ile mi wiadomo, w poprzednich latach, gdy miało nastać zawieszenie broni w związku z uroczystymi obchodami tego święta, zdejmowano nawet zwłoki skazańców wbitych na pal, i oddawano krewnym, by mogli je pochować i dopełnić należnych ceremonii pogrzebowych. Łaski z okazji urodzin cesarza nie godziło się bowiem odmawiać nawet trupom przestępców skazanych na śmierć, a ponadto należało skrupulatnie przestrzegać sakralnego charakteru tej uroczystości.  Podczas tegorocznych obchodów Flakkus nie wydał polecenia, by zdjąć zwłoki ludzi zmarłych na krzyżach, za to polecił wbić na pal jeszcze żywych skazańców. A przecież czas świąteczny powinien im zapewniać odroczenie kary, chwilową, aczkolwiek nie całkowita amnestię. Ale tym razem nie zapewnił. Flakkus bowiem wydał rozkaz wbicia na pal Żydów, którzy uprzednio byli biczowani oraz torturowani ogniem i żelazem na środku teatru. -Flakkus, 83-84 (tłumaczenie Ewa Osek).

Z relacji Filona wynika, że w I wieku n.e., za czasów Chrystusa, Aleksandrii z okazji urodzin cesarza zdejmowano trupy skazanych na ukrzyżowanie, na co podczas pogromu Żydów w 38 r. n.e. nie zezwolił prefekt Flakkus. Przypis 114 tłumacza do tego fragmentu wzmiankuje:

"Grzebanie przestępców -przepis wprowadzony przez Augusta, zgodny z prawem staroateńskim, tak zwanym buzygijskim, a także żydowskim. Zob. Ulpianus, Digesta 48, tit. 24; 1; Pwt 21, 22-23; Pseudo-Phocylides, Sententiae 99, Philo, Spec. III 152; Prov. fr. I 7, 7; J 19, 31; Mk 15; 43; Flavius Josephus, BJ IV 317; Horst 2003, 176-177.

Widzimy więc, że od zwyczaju pozostawiania trupów ukrzyżowanych skazańców na krzyżach występowały -częściej lub rzadziej -wyjątki. Wszystko tak naprawdę zależało od decyzji lokalnego rzymskiego namiestnika. Digesta kodyfikującego prawo rzymskie cesarza Justyniana z VI wieku zawierają wyciągi ze starszych dziel między innymi prawnika Ulpiana z III wieku (odwołującego się zapewne do jeszcze starszych zwyczajów). Ulpian twierdzi, że o ile z reguły skazańców się nie grzebało, to jednak namiestnik powinien na ogół przychylić się do prośby o wydanie ciała, za wyjątkiem najcięższych przypadków w rodzaju zdrady stanu[3]. Decyzje o wydaniu ciała zależały także od konkretnych okoliczności, takich jak święta, czy lokalne tradycje i zwyczaje religijne w poszczególnych prowincjach. Szczególnie tyczy się to Judei.  Przepis Księgi Powtórzonego Prawa 21, 22-23 stanowił:

Jeśli ktoś popełni zbrodnię podlegającą karze śmierci, zostanie stracony i powiesisz go na drzewie - trup nie będzie wisiał na drzewie przez noc, lecz tegoż dnia musisz go pogrzebać. Bo wiszący jest przeklęty przez Boga. Nie zanieczyścisz swej ziemi, danej ci przez Pana, Boga twego, w posiadanie. (wszystkie tłumaczenie tekstów biblijnych za Biblią Tysiąclecia)

Józef Flawiusz w swojej Wojnie Żydowskiej, Księga IV, 5,2 (317) wzmiankuje:

W swej bezbożności [Idumejczycy sprzymierzeni z Zelotami] tak dalece przebrali miarę, że nawet wyrzucali ciała nie uczczone pogrzebem, choć Żydzi tak bardzo dbali o chowanie zmarłych, że nawet zwłoki ukrzyżowanych z wyroku sądu zdejmowano przed zachodem słońca i grzebano. (tłumaczenie Jan Radożycki)

Przepis Księgi Powtórzonego Prawa 21,22-23 jest jasny. Pozostawienie zwłok skazańca-Żyda na krzyżu przez Rzymian stanowiłoby potężna obrazę religii Żydowskiej. W tym przypadku jednak należy zwrócić uwagę że w I wieku n.e. żydowski Sanhedryn nie miał prawa wydawać wyroków śmierci -prawo to zastrzegali sobie Rzymianie (patrz J 18,31: Piłat więc rzekł do nich: «Weźcie Go wy i osądźcie według swojego prawa!» Odpowiedzieli mu Żydzi: «Nam nie wolno nikogo zabić» -relację ewangeliczną potwierdza także Miszna[4]). Toteż należy przyjąć ze Józef najpewniej odnosi się do wykonywania wyroków śmierci przez ukrzyżowanie przez Rzymian. Co pozostaje w zgodzie z relacją Ewangelii Jana: (J 19, 31-34):

Ponieważ był to dzień Przygotowania, aby zatem ciała nie pozostawały na krzyżu w szabat - ów bowiem dzień szabatu był wielkim świętem - Żydzi prosili Piłata, aby ukrzyżowanym połamano golenie i usunięto ich ciała. Przyszli więc żołnierze i połamali golenie tak pierwszemu, jak i drugiemu, którzy z Nim byli ukrzyżowani. Lecz gdy podeszli do Jezusa i zobaczyli, że już umarł, nie łamali Mu goleni, tylko jeden z żołnierzy włócznią przebił Mu bok i natychmiast wypłynęła krew i woda.

Przyspieszenie egzekucji poprzez połamanie goleni, lub ewentualnie cios włócznią w bok, pozwalało na dopełnienie kary i ściągnięcie zwłok przed zachodem Słońca -szczególnie w przeddzień szabatu, a zwłaszcza Święta Paschy.

Dodatkowych dowodów na to, że ukrzyżowanych przynajmniej w niektórych przypadkach grzebano, dostarczają znaleziska archeologiczne. Najsłynniejszym przykładem jest znalezisko z Giv'at ha-Mivtar, żydowskiej dzielnicy we wschodniej Jerozolimie. W 1968 r. podczas wykopalisk w jednym z grobowców z I wieku znaleziono ossuarium ze szczątkami mężczyzny, znanego jako Jehohanan ben Hagqol. W kości piętowej tkwił gwóźdź, co sugerowało że  Jehohanan został ukrzyżowany -jednak jego ciało zostało pochowane[5]. Także niedawno opublikowano wyniki analiz szkieletu znalezionego w indywidualnym grobie z czasów rzymskich w okolicach Gavello w Dolinie Padu w północnych Włoszech. W kości piętowej znaleziono otwór, zapewne po gwoździu, sugerujący ukrzyżowanie[6]. Także w tym przypadku, pomimo iż zdarzenie miało miejsce poza Palestyną, ofiara ukrzyżowania otrzymała indywidualny pochówek.

******************************

Edycja, grudzień 2021:W grudniu 2021 poinformowano o odkryciu kolejnego ciała najprawdopodobniej ukrzyżowanego skazańca z czasów rzymskich w miejscowości Fenstanton w Wielkiej Brytanii. Podobnie jak w przypadku z Giv'at ha-Mivtar, w kości piętowej mężczyzny znaleziono tkwiący gwóźdź. Również w tym przypadku ukrzyżowany otrzymał indywidualny pochówek.[7]

******************************

Mieszkańcy Jerozolimy i ich zwierzchnicy nie uznali Go, i potępiając Go wypełnili głosy Proroków, odczytywane co szabat. Chociaż nie znaleźli w Nim żadnej winy zasługującej na śmierć, zażądali od Piłata, aby Go stracił. A gdy wykonali wszystko, co było o Nim napisane, zdjęli Go z krzyża i złożyli w grobie. (Dz 13, 27-29)

przypisując pogrzebanie Jezusa mieszkańcom Jerozolimy i ich zwierzchnikom, czyli coś co zostało dokonane w imieniu całej społeczności, nawet jeśli zostało to dokonane przez Józefa z Arymatei, jako członka żydowskiej Wysokiej Rady -Sanhedrynu. 

Widzimy zatem że relacja o pogrzebie Jezusa jest zgodna zarówno ze wzmiankami w  źródłach pisanych, jak i ze znaleziskami archeologicznymi z epoki -i jako taka, jest całkowicie wiarygodna.

Lipiec 2019