Czy Listy Pasterskie to fałszerstwo?

          Racjonaliści twierdzą, że trzy tzw. Listy Pasterskie, czyli Pierwszy i Drugi List św. Pawła do Tymoteusza oraz jego List do Tytusa, zostały sfałszowane.

        Nim przystąpię do rozpatrywania argumentów w tej kwestii na samym wstępie chciałbym nadmienić, że kwestia Pawłowego autorstwa Listów Pasterskich jest bardzo złożona. Powstało na ten temat bardzo dużo obszernych opracowań, pełnych analiz niedostępnych w swym wyrafinowaniu przeciętnemu zjadaczowi chleba. Szczegółowe naświetlenie w tym eseju wszystkich aspektów tych wielce skomplikowanych zagadnień wykraczałoby zarówno poza możliwości czytelnika, jak i potrzeby. Skupię się więc jedynie na najbardziej popularnych zarzutach w tej kwestii. Temat jest dla mnie otwarty i nie wykluczam, że w przyszłości rozwinę niniejszy szkic o nowe wątki. Nie upieram się też przy tym, że Listy Pasterskie są na pewno dziełem św. Pawła. Zagadnienie pseudoepigrafii pozwala utrzymać je w kanonie Pism Świętych. Dla chrześcijanina ważniejsze jest uznanie przez Kościół danego pisma za natchnione niż samo autorstwo tego pisma. Niniejsza polemika jest więc bardziej rozrywką intelektualną. Chcę przede wszystkim ukazać, że to co jest dla racjonalistów tak „oczywiste”, po raz kolejny nie musi takie być. Nimb bezsporności jakim przyozdabiają oni swój światopogląd jest czystym mitem, tak chętnie jednak przez nich rozpowszechnianym na zewnątrz.    

Póki co skupmy się jednak na zarzutach podstawowych.

         Pierwszy z tych zarzutów głosi, że Listy Pasterskie znane są dopiero od połowy drugiego wieku (Paweł nie żył już w tym czasie od około 80-85 lat). Miały one powstać najprawdopodobniej w Azji na początku II wieku.

Nie jest to jednak do końca prawda. Listy Pasterskie cytował już Klemens Rzymski w 96 roku n.e. (por. Klemens Rzymski, List do Kościoła w Koryncie, II, 7 = Tt 3,1; 2 Tm 2,21; Klemens Rzymski, List do Kościoła w Koryncie, 29, 1 = 1 Tm 2,8). Nie mogły więc one powstać w II wieku.  

Wedle kolejnego zarzutu Listów Pasterskich brak w najstarszych zbiorach Listów św. Pawła.

Jednak ponownie jest to nieprawda. Papirus P32 pochodzący mniej więcej z tego samego okresu co papirus P46, najstarszy zbiór Listów św. Pawła sporządzony około roku 200, zawiera List do Tytusa, czyli jeden z Listów Pasterskich. Z drugiej strony brak w tych najstarszych korpusach jakiegoś Listu Pasterskiego Pawła nie jest rozstrzygający, bo na przykład P46 nie zawiera Pawłowego Listu do Filemona, co do którego nie było kontrowersji[1]. P46 nie zawiera też 7 kart. Jest on zatem zbyt mało rozstrzygający jako ostateczny argument w tej kwestii. Co więcej posiadamy też świadectwa sprzed roku 200, dzięki którym wiemy, że już wtedy uważano Listy Pasterskie za Listy św. Pawła. Kanon Muratoriego, sporządzony około roku 200, podaje, że św. Paweł napisał Listy „jeden do Tytusa i dwa do Tymoteusza w dowód przychylności i miłości” (wiersz 60-61). Również pochodzące z około 150 roku dwa przekłady Nowego Testamentu (syryjski i łaciński) zawierają Listy Pasterskie św. Pawła pomiędzy innymi jego listami[2]. Tacjan uznawał List do Tytusa jako dzieło św. Pawła.      

Inny z zarzutów głosi, że Marcjon jako pierwszy odrzucił Listy Pasterskie.

Jednak Marcjon nie jest tu absolutnie żadnym autorytetem ani o niczym nie rozstrzyga. Po pierwsze jego kanon zawierał apokryficzne listy Pawła (czyli na pewno sfałszowane). Po drugie Marcjon odrzucił cały Stary Testament i wszystkie Ewangelie prócz Ewangelii Łukasza. Po trzecie Marcjon odrzucił Listy Pasterskie z powodów ideologicznych. Z jego doktryną nie zgadzały się takie fragmenty jak 1 Tm 1,8; 4,1-5; 6,20; 2 Tm 3,16. Marcjon odrzucał fragmenty z Listów Pasterskich mówiące o spożywaniu wina (marcjoniści nie spożywali wina nawet w czasie Eucharystii), o posłudze kobiet i oddzieleniu laików od kleru (por. 1 Tm 5,23). Wreszcie trzeba dodać, że po śmierci Marcjona jego uczniowie włączyli Listy Pasterskie do swego kanonu.   

Jeden z najczęstszych zarzutów wysuwanych przeciw Listom Pasterskim głosi, że listy te odbiegają od pozostałych listów Pawła pod względem języka, stylu i terminologii.

Ponownie jest to jednak nierozstrzygujący argument. Weźmy jakiś List św. Pawła, niech będzie to jego List do Galcjan, który nawet w ocenie racjonalistów jest dziś uważany za autentyczny. Zawiera on 31 tzw. hapax logomena, tzn. słów, które są użyte tylko raz w Nowym Testamencie. Zawiera on też 39 innych pojęć, których nie spotykamy w innych Listach św. Pawła, choć spotykamy je w NT. Pawłowy List do Rzymian zajmuje się podobną problematyką co Ga, jednak 70 terminów z Listu do Galacjan nie pojawia się w nim[3]. Gdyby argumenty racjonalistów były słuszne i nieobecność jakiegoś pojęcia rozstrzygałaby o tym, że dane pismo jest nieautentyczne, to musielibyśmy w tym wypadku przyjąć, że Paweł napisał tylko List do Galacjan. Tak jednak nie jest, nawet sami racjonaliści uważają, że Paweł napisał też inne listy, np. wspomniany List do Rzymian, czy dwa Listy do Koryntian.

W każdym liście św. Pawła nie znajdujemy przynajmniej jednego ze słów, czy zwrotów charakterystycznych dla niego, np. ara, an, anti, alla, emprosthen, kai, dikaioo, dio, dioti, ei kai, ei me, eipos, eiper, eite, eti, hekastos, meketi, nyni, hopos, ouketi, mallon, monon, palin, stauros, syn, hosper, hoste, ou monon, de, te itd. Np. an nie znajduje się w Flm i 1 Tes, anti w 2 Kor, Ga i Flm, emprosthen w Rz, 1 Kor oraz Flm, stauros w Rz, dikaioo jest tylko w Ga, Rz i 1 Kor, hekastos zaś nie pojawia się w Flm. W niektórych listach św. Pawła nie znajdujemy też tak charakterystycznych dla niego terminów jak „usprawiedliwiać” (1 Tes; 2 Kor; Flp), „Prawo” (2 Kor), „zbawienie” (Ga), „objawienie” (1 Tes; Flp) itd. Termin „Boża sprawiedliwość” (dikaiosyne tou theou) pojawia się tylko w Liście do Rzymian i w 2 Liście do Koryntian[4]. Czy to wszystko jednak oznacza, że Paweł nie napisał już innych swych listów, takich jak 1 Kor, Ga, Flp, Flm, tylko dlatego, że termin ten nie pojawia się w nich? Jasne, że nie, podobnie duże zróżnicowanie słownictwa i jego „niekonsekwentne” występowanie spotykamy np. w dziełach Szekspira, a nawet w obrębie Boskiej Komedii Dantego, co wcale nie oznacza, że miały one różnych autorów. Mało tego, List do Rzymian autorstwa św. Pawła posiada 113 wyrazów obecnych tylko w nim (a wedle innych obliczeń nawet 261 wyrazów), 1 List do Koryntian109, a2 List do Koryntian 99. Spośród 306 słów, których nie spotykamy w pozostałych listach św. Pawła, 127 znajduje się tylko w 1 Tm. Gdyby argumenty racjonalistów były słuszne i nieobecność jakiegoś słowa rozstrzygałaby o tym, że dane pismo jest nieautentyczne, to musielibyśmy w tym wypadku wręcz przyjąć, że Paweł nie napisał żadnego ze swych listów, ponieważ w każdym z nich nie pojawia się jakieś słowo charakterystyczne dla niego, lub dla jakiegoś innego jego listu. Odnosi się to w ten sam sposób do tematyki poruszanej przez św. Pawła. Np. tematyka krzyża, tak charakterystyczna dla św. Pawła (1 Kor 1,13.17-18.23; 2,2.8; 2 Kor 13,4; Ga 2,19; 3,1; 5,11; 6,12.14; Flp 2,8; 3,18), w ogóle nie pojawia się w jego Liście do Rzymian, choć list ten podejmuje przecież temat odkupienia (Rz 3,24), który się z tym wiąże.

Zróbmy następujący eksperyment: weźmy pierwsze dziesięć wierszy z 1 Listu do Koryntian św. Pawła i zobaczmy, czy tematy poruszane w tych wierszach znajdują się we wszystkich innych jego listach, których autentyczność jest uznawana nawet przez racjonalistów. W pierwszym wersie rzeczonego listu Paweł wspomina o wysłanym do Koryntian Sostenesie, o którym nie wspomina już nigdzie w innych swych listach, w tym w 2 Liście do Koryntian, w którym mógłby o nim wspomnieć, czy to więc oznacza, że te inne listy nie są już napisane przez św. Pawła? W piątym wersie wspomnianego 1 Listu do Koryntian Paweł mówi, że wierzący zostali wzbogaceni w łaskę i poznanie w Chrystusie. Nie mówi już jednak o czymś takim w swym Liście do Galacjan, czy to więc oznacza, że list ten nie jest napisany przez św. Pawła? W 1 Kor 1,6 Paweł mówi o świadectwie Chrystusowym, jakie utrwaliło się w jego adresatach, ale nie powtarza już tego nigdzie indziej, w tym w 2 Kor, czy to jednak oznacza, że te inne listy, w tym 2 Kor, nie są już napisane przez św. Pawła? W 1 Kor 1,7-8 Paweł mówi o oczekiwaniu na objawienie się Jezusa Chrystusa, nie wspomina już jednak o tym nigdzie w 2 Kor, Ga, czy to więc oznacza, że te listy nie są napisane przez św. Pawła? W 1 Kor 1,9 Paweł pisze o wspólnocie wierzących z Jezusem, nie wspomina już jednak o tym ani słowem w 2 Kor, Flp, Ga, czy to jednak oznacza, że Paweł nie napisał już tych listów? W 1 Kor 1,10 Paweł pisze o rozłamach wśród wierzących, nie pisze o tym już jednak ani słowem w Rz, 1 Kor, Flm, Flp itd., czy to więc oznacza, że nie napisał on już tych listów? Odpowiedź na te wszystkie pytania może brzmieć tylko: nie. Jak zatem widać, używanie a potem nie używanie danego słownictwa, czy nawiązywanie a potem nie nawiązywanie do danych pojęć oraz zagadnień, nie może być dowodem na różne autorstwo tekstów, w których taka zmienność występuje.

Niektórzy twierdzą, że Listy Pasterskie ukazują taką organizację hierarchiczną Kościoła, jaka jest znana dopiero od II wieku.

Argument ten jest jednak również dość słaby i bardzo łatwo go obalić. W Listach Pasterskich organizacja Kościoła jest bowiem jeszcze na etapie charakterystycznym dla I wieku, kiedy to wciąż utożsamiano urząd prezbitera z urzędem biskupa (episkopos – por. 1 Tm 3,1-7; 5,17-19; Tt 1,5-9). Taką samą hierarchiczną organizację Kościoła jak w Listach Pasterskich mamy też potwierdzoną w równie wczesnych Dziejach Apostolskich (Dz 20,17.28; 11,30; 15,6) i w uznawanym za Pawłowy Flp 1,1 (gdzie jest wymieniony biskup i diakon). W I wieku poświadcza ją również Klemens Rzymski, również utożsamiający prezbitera z biskupem (List do Kościoła w Koryncie, 34, 4-5). Dopiero około roku 110 Ignacy Antiocheński poświadcza istnienie trójstopniowej hierarchii, tzw. episkopatu monarchicznego, gdzie biskup nie jest już tożsamy z prezbiterem, tylko jest ponad nim (Ignacy z Antiochii, Do Kościoła w Magnezji, VI, 1; VII, 1; Do Kościoła w Tralleis, VII, 1; Do Kościoła w Filadelfii, Wstęp; IV, 1; VII, 1; X, 2; Do Kościoła w Smyrnie, VIII, 1; XII, 2; Do Polikarpa, VI, 1). Listy Pasterskie nie mogły więc raczej powstać na początku II wieku, ponieważ nie posiadały jeszcze tej trójstopniowej hierarchii, tylko dwustopniową, taką o jakiej świadczyli jeszcze wspomniani autorzy I wieku.

Niektórzy uważają też, że Listy Pasterskie powstały dopiero w II wieku, gdyż zwalcza się w nich gnozę. Jak jednak zauważa pewien z autorów, który sam nie wierzy w Pawłowe autorstwo tych listów, w Listach Pasterskich nie ma śladu zwalczania gnozy i to co do tej pory uważało się w nich za gnozę ma charakter judaistyczny. Chodzi o „nauczycieli Prawa” (1 Tm 1,7), o ludzi wywodzących się z obrzezania (Tt 1,10), którzy nawoływali do powstrzymywania się od pewnych pokarmów (1 Tm 4,3; Tt 1,14-15), co było domeną Prawa Mojżeszowego. Mity i genealogie (wspomniane w 1 Tm 1,4 i Tt 3,9) nie nawiązują do gnostyckich spekulacji tylko do mitów żydowskich (Tt 1,14), co przypomina żydowskie haggady, alegoryczne spekulacje na temat patriarchów[5].

Jak zaznaczyłem na wstępie, niniejszy esej jest tylko skrótowym szkicem i nieco pobieżnym przeglądem argumentów przeciw autentyczności Listów Pasterskich. Jednak już tylko ten skrótowy przegląd najbardziej popularnych zarzutów przeciw Listom Pasterskim ukazuje, że sprawa ich nieautentyczności jest co najmniej niejednoznaczna.

Jan Lewandowski, maj 2009