Modernistyczne mity Marcina Majewskiego o Bożym Narodzeniu

Spis treści

• Wstęp

• Historyczność

• Porównanie obu tekstów

• Gwiazda?

• Mędrcy ze wschodu?

• Cytat z Mi 5,1

• Rzeź niewiniątek?

• Podróż do Egiptu?

• Spis powszechny?

• Betlejem?

• Podsumowanie [wykładu Majewskiego]

• Końcowe podsumowanie

Wstęp

Dr hab. Marcin Majewski (biografia na Wikipedii) jest biblistą, wykładowcą na Uniwersytecie Jana Pawła II w Krakowie. Jednocześnie prowadzi popularny kanał z wykładami o biblistyce na YouTube: https://www.youtube.com/@Marcin.Majewski Popularność tego kanału (ponad 100 tys. regularnych subskrybentów) sprawiła, że Majewski stał się swoistym celebrytą w Internecie i działających tam mediach. Choć Majewski jest katolikiem, to jednak chodzą słuchy, że tak w swojej pracy naukowej, jak i popularyzatorskiej prezentuje niekiedy poglądy modernistyczne. Modernizm był racjonalistycznym ruchem mającym na początku XX w. dość silne wpływy wśród katolickich egzegetów. Pod wpływem filozofii pozytywizmu i liberalnej biblistyki protestanckiej postulował on „unowocześnienie” wiary katolickiej, poprzez usunięcie z niej rzekomo zakwestionowanych przez naukę elementów cudownych i nadnaturalnych, podważenie historycznej wiarygodności Biblii, jej tradycyjnego autorstwa itd. Modernizm został w 1907 r. potępiony jako herezja przez papieża Piusa X. Mimo to pewne idee, które można by nazwać modernistycznymi, zaczęły powracać i stopniowo przenikać do katolickiej biblistyki, szczególnie po Soborze Watykańskim II (kiedy kościelna dyscyplina w badaniach katolickich biblistów została znacznie poluzowana), choć ich zwolennicy oficjalnie odżegnywali się na różne sposoby od modernizmu.

Nie twierdzę, że wszystkie poglądy Majewskiego są złe. Osobiście nie oglądałem wszystkich wykładów Majewskiego na jego kanale, a tylko kilka wybranych. W większości z tych wykładów Majewski prezentuje w danym temacie kwestie zupełnie podstawowe, jakie można łatwo znaleźć w standardowych podręcznikach i opracowaniach na temat biblistyki, a nawet w artykułach na Wikipedii. Jedynie w nielicznych swoich wykładach Majewski prezentuje bardziej zaawansowane kwestie (jak np. w omówieniu początkowych rozdziałów Księgi Rut). Z tych kilku wybranych wykładów co obejrzałem, większość wydaje mi się w miarę porządna, bez większych kontrowersji. Ale jest jeden wykład absolutnie HANIEBNY! Mianowicie film zatytułowany „Ewangelie o narodzeniu Jezusa -mit czy rzeczywistość?”, opublikowany nieco ponad rok temu, 18 grudnia 2023 r., tuż przed Świętami Bożego Narodzenia, link. I to właśnie z tym filmem będziemy polemizować.

W swoim niemal 70-minutowym wykładzie Majewski atakuje historyczność opowieści o narodzinach Jezusa Chrystusa w Ewangeliach według Mateusza i Łukasza. Neguje niemal każdy element tychże opowieści, które uważa za późne dodatki do właściwych narracji ewangelicznych o działalności dorosłego Jezusa. Majewski twierdzi, że ewangelie dzieciństwa Mateusza i Łukasza są sprzeczne, że nie było żadnej Gwiazdy Betlejemskiej, ani Mędrców ze Wschodu, którzy przybyli oddać pokłon nowo narodzonemu Jezusowi, nie było też żadnego spisu ludności, na który udali się do Betlejem w Judei św. Józef i brzemienna Maryja, nie było też ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu i zarządzonej przez Heroda Wielkiego rzezi niewiniątek, chłopców w wieku do lat dwóch w Betlejem i okolicy. Jedyne co Majewski jest skłonny uznać za historyczne, to fakt, że Jezus narodził się w Betlejem Judzkim i że Jego ziemscy rodzice mieli na imię Józef i Maryja. Jest to typowo modernistyczne podejście i zestawienie standardowych racjonalistycznych twierdzeń na temat ewangelicznych opowieści Bożego Narodzenia, twierdzeń, z którymi zarówno my na naszym portalu, jak i inni apologeci polemizowali wielokrotnie. Majewski jednak jak się zdaje, chyba nie czytał owych polemik na naszym portalu, albo je zupełnie zignorował, tak jak i inne podobne, z którymi na pewno musiał się gdzieś, kiedyś zetknąć.

Negowanie historyczności opowieści Bożego Narodzenia, uznawanie jej jedynie za pobożną, bajeczną legendę, fantazyjną opowieść mającą w barwny sposób wyrazić prawdy wiary, stało się wyrazem politycznej poprawności w liberalnej biblistyce, a ci, co ośmielają się uważać inaczej, są po prostu przez to środowisko wręcz szykanowani. W swoim wykładzie Majewski nieraz stwierdza, że jego wnioski są powszechnie podzielane przez innych badaczy, biblistów także katolickich. Powołuje się na autorytety innych profesorów biblistyki, w tym także i księży. Jednak prawda jest taka, że raz, te poglądy wcale nie są podzielane przez wszystkich uczonych. A dwa, te twierdzenia tak naprawdę nie mają nic wspólnego z rzetelnie uprawianą nauką. Stanowią jedynie przestarzałe dzisiaj racjonalistyczne i modernistyczne mity, jakie rozpleniły się w akademickiej biblistyce i są przez nią usilnie podtrzymywane, wbijane do głowy jako pewniki i dogmaty kolejnym pokoleniom biblistów i egzegetów, mimo ich, jak to dalej w polemice wykażę, ich zupełnej bezpodstawności. Mity te opierają się tak naprawdę na zupełnej ignorancji wśród zdecydowanej większości akademickich biblijnych egzegetów osiągnięć w innych dziedzinach nauki, gdzie rozpatrywane są podobne problemy: historii starożytnej, historii astronomii, orientalistyki itd. Kontekstu historycznego opowieści o dzieciństwie Jezusa. A także nowszych badań i teorii nad strukturą i redakcją Czterech Ewangelii, innych niż nadal powszechnie wykładana jako pewnik stara teoria źródeł, zakładająca pierwszeństwo Ewangelii Marka (która nie zawiera opowieści o dzieciństwie Jezusa) i dopiero na jej podstawie oraz hipotetycznego źródła Q późniejszej redakcji Ewangelii Mateusza i Łukasza. Ciągle pokutuje pogląd, jakoby ta teoria była dowiedzionym niezbitym faktem, mimo iż tak nie jest. Istnieją inne podejścia, które są co najmniej równie dobre, jeśli nie lepsze, i skutkują zupełnie innymi wnioskami, jeśli chodzi o genezę i rolę ewangelii dzieciństwa u Mateusza i Łukasza.

Popularność i stopień naukowy Marcina Majewskiego sprawia, że wielu widzów jego kanału uważa go za niekwestionowany autorytet. Także w tematyce narodzin i dzieciństwa Jezusa. Mnie jednak, oglądając ten jego film, i słysząc, ile zupełnych bzdur ów człowiek w nim wygaduje, włos mi się na głowie jeżył i krew mnie po prostu zalewała! Studiowałem systematycznie problematykę historii narodzin Jezusa od wielu, wielu lat, szczególnie w okresie Bożego Narodzenia. Zgromadziłem przez te lata wiele opracowań, prezentujących różne hipotezy i teorie, bogatą bazę źródłową. Wiele ciekawych spostrzeżeń na podstawie analiz podobnych zagadnień, jak te, które istnieją w tematyce historii Bożego Narodzenia. Plon tych badań publikowałem w artykułach na tematy wokół Bożego Narodzenia na naszym portalu. I teraz nagle wychodzi taki dr hab. Marcin Majewski i ewidentnie nie mając zielonego pojęcia, o czym on w ogóle wygaduje, wymądrza się przed tysiącami widzów (do 14 stycznia 2025 r. film miał ponad 174 tys. wyświetleń), że wszystko to jedna wielka bajka!

Toteż należało zareagować. Planowałem zrobić polemikę na Święta Bożego Narodzenia następnego 2024 r. Jednak inne obszerne projekty nad artykułami o tematyce bożonarodzeniowej oraz ogrom materiału sprawiły, że polemika z filmem Majewskiego nieco się opóźniła. I dlatego pojawia się dopiero teraz.

Swój wykład Marcin Majewski podzielił na kilka sekcji omawiających poszczególne tematy: Historyczność (gdzie stwierdza, że opowieści o dzieciństwie Jezusa są późno zredagowanym mitycznym dodatkiem o pochodzeniu wielkiej postaci), Porównanie obu tekstów (w której wmawia, że opowieści Mateusza i Łukasza są ze sobą sprzeczne), Gwiazda? (w której neguje istnienie Gwiazdy Betlejemskiej), Mędrcy ze wschodu? (których wizytę Majewski uważa jedynie za barwną wschodnią legendę), Cytat z Mi 5,1 (przytaczany w Mt 2,6, Majewski omawia różnice w tych tekstach), Rzeź niewiniątek? (mało historycznie wiarygodne opowiadanie wedle Majewskiego), Podróż do Egiptu? (która wedle Majewskiego jest jedynie elementem wymyślonym dla powiązania z proroctwem Oz 11,1), Spis powszechny? (którego wedle Majewskiego nie było), Betlejem? (Majewski uważa, że Jezus rzeczywiście urodził się w Betlejem w Judei) i Podsumowanie (Majewski stwierdza, że liczy się dane przez Ewangelistów przesłanie opowieści o Bożym Narodzeniu, a nie jej historyczność). Toteż podzieliłem niniejszą polemikę na analogiczne sekcje. Ponieważ te tematy były już omawiane w artykułach na naszym portalu (i nie tylko), to na początku głównych sekcji (Porównanie obu tekstów, Gwiazda?, która łączy się z sekcją Mędrcy ze wschodu?, Rzeź niewiniątek?, Spis powszechny?) zamieściłem odnośniki do wcześniejszych opracowań, które w bardziej szczegółowo omawiały poszczególne tematy. Teoretycznie polemika mogłaby się sprowadzać do samego tylko przytoczenia odnośników do wcześniejszych opracowań, które obalały główne twierdzenia Majewskiego. Uznałem jednak, ze warto tę polemikę rozszerzyć, przytoczyć nowe argumenty i odnieść się wprost do każdego pojedynczego twierdzenia Majewskiego. Szczegółowo sprawdzić ich rzetelność i zasadność, czy naprawdę mają one oparcie w rzeczywistości. Przytoczyć źródła, których Majewski w swym uproszczonym i powierzchownym wykładzie nie przytacza. I zaprezentować wiele istotnych i wartościowych informacji, pokazać czego Wam, Drodzy Czytelnicy nie powiedział Majewski w swoim wykładzie. Zobaczycie, że problematyka historyczności opowieści o Bożym Narodzeniu wygląda zupełnie inaczej, niż Wam to przedstawia Majewski i inni moderniści, racjonaliści czy liberalni bibliści. Przy okazji byłaby to dobra synteza moich poprzednich artykułów na bożonarodzeniowe tematy.

Zanim przejdziemy do polemiki, trzeba omówić nieco spraw porządkowych.

W polemice najpierw zaznaczam czas w filmie Majewskiego, wedle standardowej konwencji godziny:minuty:sekundy. Po czym podsumowuję poszczególne twierdzenia Majewskiego, na które później podaję szczegółową Odpowiedź.

Jeśli chodzi o cytowane teksty Nowego Testamentu, to fragmenty z Ewangelii Mateusza zaś na niebiesko, fragmenty z Ewangelii Łukasza zaznaczone są na czerwono, fragmenty Ewangelii Marka zaznaczam na zielono, Ewangelii Jana na fioletowo, Dziejów Apostolskich kolorem jasnofioletowym, zaś fragmenty z listów Pawła kolorem brązowym. Inne teksty starożytne zaznaczone są kursywą. Natomiast cytaty z publikacji współczesnych autorów zaznaczone są na barwnym tle.

O ile nie zaznaczono inaczej, wszystkie teksty biblijne przedstawiam za tłumaczeniem Biblii Tysiąclecia. Cytaty pochodzące zaś ze Septuaginty (oznaczonej skrótem LXX) starożytnego greckiego przekładu Starego Testamentu dokonanego w III-II w. p.n.e. przedstawiam w tłumaczeniu Remigiusza Popowskiego. Tłumaczenia pism Józefa Flawiusza wedle następujących wydań: „Dawne dzieje Izraela”, tłum. Zygmunt Kubiak & Jan Radożycki, wstęp: Eugeniusz Dąbrowski, Rytm 1979; „Wojna żydowska”, tłum. Jan Radożycki, św. Wojciech 1980. Cytaty z „Żywotów cezarów” pióra rzymskiego historyka Swetoniusza w tłumaczeniu Janiny Niemirskiej-Pliszczyńskiej. Cytaty z dzieł Orygenesa w przekładach Stanisława Kalinkowskiego. Cytaty z „Historii naturalnej” Pliniusza Starszego, za: Gajusz Pliniusz Sekundus, „Historia Naturalna Tom I: Kosmologia i geografia, księgi II-VI”; tekst, wstęp, przekład i komentarz: Ireneusz Mikołajczyk, Natalia Rataj, Emilia Twarowska-Antczak, Krzysztof Antczak; Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2017. Przy pozostałych cytatach podano nazwisko tłumacza, a jak go nie ma, to odpowiedzialność za tłumaczenie spada na mnie.

Najbardziej autorytatywnym katalogiem chińskich obserwacji komet, gwiazd nowych i supernowych jest nadal skompilowany ponad pół wieku temu katalog Ho Peng Yoke (żył w latach 1926-2014), wywodzącego się od malezyjskich Chińczyków historyka nauki, „Ancient and mediaeval observations of comets and novae in Chinese sources”, Vistas in Astronomy, 5, 1, str. 127-225 (1962). Jednak w chińskich nazwach zastosowałem dzisiaj powszechnie stosowaną transkrypcję pinyin, podczas gdy Ho Peng Yoke używał dawniejszej transkrypcji Wade’a. Kilka słów o chińskich terminach na oznaczenie komet i gwiazd nowych. Standardowym chińskim terminem na gwiazdę jest ‘xing’ (w transkrypcji Wade: ‘hsing’). Do tego dodaje się przedrostek określający cechę. Mamy zatem ‘huixing’ (w skrócie ‘hui’, Wade: ‘hui-hsing’) - „gwiazda miotła”. Termin ten zazwyczaj oznacza kometę (choć w niektórych mniej wiarygodnych źródłach w ten sposób określano supernowe z lat 1006 i 1572). Drugim terminem jest ‘xingbo’ (‘bo’, Wade: ‘po-hsing’, w skrócie ‘po’) -”gwiazda krzaczasta”, „najeżona”, „rozmyta”. Jest to najbardziej zróżnicowany termin. Zazwyczaj używa się go do niewyraźnych komet bez widocznego ogona, ale może oznaczać też każda kometę, czy gwiazdę nową. Kolejny termin to ‘kexing’ (‘ke’, Wade: ‘kho-hsing’, ‘kho’) -„gwiazda gość’. Termin ten standardowo używany jest na oznaczenie gwiazd nowych, ale bywało, że tak określano również komety. Istnieje oczywiście o wiele więcej chińskich terminów na oznaczenie różnych typów gwiazd, ale te są najczęściej używane.

Artykuły znajdujące się w antologii tekstów z konferencji w Groningen w październiku 2014 r. poświęconej problematyce Gwiazdy Betlejemskiej i Magów ze Wschodu [The Star of Bethlehem and the Magi: Interdisiciplinary Perspectives from Experts on the Ancient Near east, the Greco-Roman World and Modern Astronomy, redakcja Peter Barthel i George van Kooten, Brill, 2015] oznaczono skrótem w: „Barthel & Kooten” i odpowiednie numery stron.

Przejdźmy do polemiki.

Historyczność

Do 1:00 Majewski czyni wprowadzenie i stawia problem: czy opowiadania ewangeliczne o Bożym Narodzeniu są mitem, czy rzeczywistością? Czy te fragmenty Ewangelii są legendami, czy rzeczywistymi wydarzeniami, jaka jest wartość historyczna tych opowiadań i o czym one są i o co tak naprawdę w nich chodzi.

1:05 Majewski twierdzi, że Ewangelie pierwotnie nie zajmowały się tematem narodzenia i dzieciństwa Jezusa. Pierwotnie historia zaczynała się od wystąpienia Jana Chrzciciela, natomiast w dwóch ewangeliach, według Mateusza i Łukasza, dodano pewien rodzaj prologu opowiadający o narodzinach Jezusa. Twierdzi, że jest to szersza tendencja w literaturze starożytnej, gdzie w biografiach sławnych osób wtórnie zastanawiano się nad ich narodzinami, którym często miały towarzyszyć cudowne okoliczności. Majewski podaje przykłady Sargona, Aleksandra Wielkiego, Mojżesza, Samsona czy proroka Samuela. Sądzi, że podobne zjawisko wystąpiło w przypadku Jezusa. Przytacza pierwsze wystąpienia chrześcijan i sformułowania kerygmatu, mowy Piotra i Pawła w Dziejach Apostolskich, czy wzmianki w Didache, koncentrujące się na nauczaniu dorosłego Jezusa. Dopiero później zaczęto się zastanawiać, jak to było z narodzinami Jezusa, na podobieństwo innych opowiadań o dzieciństwie wielkich postaci ze starożytności.

Odpowiedź: Fakt, że pierwsze sformułowania o Jezusie, mowy Piotra czy Pawła w Dziejach Apostolskich (mowy Piotra: Dz 2,14-40; 3,12-26; 10,34-43; mowy Pawła: Dz 13,16-41; 17,22-31) koncentrowały się nawet nie tyle na dorosłym życiu Jezusa, ile na znaczeniu Jego misji. Na tym, że Jezus jest zapowiadanym przez proroctwa Mesjaszem, Zbawicielem tak Żydów, jak i pogan, że należy przyjąć Jego naukę, że Jezus przyjdzie z powrotem jako Sędzia itd. Niewiele tam było odniesień do wydarzeń z ziemskiego życia Jezusa, a jeśli już, to tylko do najważniejszych. Bo fakty z życia Jezusa były ogólnie znane. Mowa Piotra w domu pogańskiego setnika Korneliusza w Cezarei, Dz 10,37-38: Wiecie, co się działo w całej Judei, począwszy od Galilei, po chrzcie, który głosił Jan. Znacie sprawę Jezusa z Nazaretu, którego Bóg namaścił Duchem Świętym i mocą. I podobnie było w przypadku Pawła (patrz artykuł „Ewangelia według świętego Pawła”, link, gdzie wymieniono wzmianki w listach św. Pawła nawiązujące do ziemskiego życia Jezusa). Didache to już w ogóle pisemko katechetyczno dydaktyczne, w ogóle niezajmujące się życiem Jezusa, choć nawiązujące do Jego nauk.

Ewangelia Marka, która zaczyna się od wystąpienia Jana Chrzciciela (Początek Ewangelii o Jezusie Chrystusie, Synu Bożym. […] Wystąpił Jan Chrzciciel na pustyni i głosił chrzest nawrócenia na odpuszczenie grzechów -Mk 1,1.4), zgodna jest ze schematem, które w swoich mowach nakreślił Piotr (Dz 1,21-22; 10,37-43, mowa podczas wyboru Dwunastego Apostoła w miejsce Judasza, oraz w domu setnika Korneliusza), czyli opisowi wydarzeń od wystąpienia Chrzciciela, aż do wniebowstąpienia Jezusa. Tradycja twierdzi, że Marek spisał nauki Piotra (patrz biografia Marka Ewangelisty, link), który nie był świadkiem narodzin Jezusa. Piotr, jak się zdaje, opowiadał tylko to, o czym mógł sam bezpośrednio zaświadczyć, czyli od czasu wystąpienia Jana Chrzciciela. Dlatego też opowiadania o narodzinach Jezusa opuścił. Natomiast Ewangelia Jana, poza mistycznym wstępem, prologiem o Słowie i Jego preegzystencji, również zaczyna się od działalności Chrzciciela, którego Apostoł Jan najpewniej był uczniem (patrz biografia Jana Ewangelisty, link) . Podobnie mamy tutaj bezpośrednie świadectwo Apostoła. Ewangelia Jana jest jednak specyficzna, nie opisuje wszystkich wydarzeń z życia Jezusa, a jedynie wybrane (J 21,25: Jest ponadto wiele innych rzeczy, których Jezus dokonał, a które, gdyby je szczegółowo opisać, to sądzę, że cały świat nie pomieściłby ksiąg, które by trzeba napisać), a ponadto jak się wydaje, została spisana najpóźniej ze wszystkich Czterech Ewangelii, ok. 100 r. n.e.

Pozostają Ewangelie Mateusza i Łukasza. Tylko że tutaj też nic nie wskazuje na to, by opowieści o narodzinach Jezusa miały być w tych księgach późniejszym dodatkiem. Przeciwnie, jednolitość stylu w obu tych księgach wskazuje, że ewangelie dzieciństwa od początku były ich integralną częścią, a nie zostały później w sposób sztuczny dodane. Przykładowo, opis dzieciństwa Jezusa w Ewangelii Mateusza ma interesujące paralele z finałowym opisem zmartwychwstania Chrystusa w tej księdze. Ewangelia dzieciństwa: Mt 1,1: „Księga początku”; Mt 1,23: „Bóg z nami” (Immanuel); Mt 2,11: Mędrcy „widzą” Jezusa; Mt 2,11: pokłon Mędrców; 2,19-23: Jezus w Galilei. Opis zmartwychwstania Chrystusa: Mt 28,20: „aż do skończenia świata”; Mt 28,20: „Ja jestem z wami”; Mt 28,17: uczniowie „widzą” Jezusa; Mt 28,17: pokłon uczniów; 28,16: Jezus w Galilei. [cytuję niemal dosłownie z książki: Ks. Janusz Pycia, Specyfika Łukaszowego orędzia o zmartwychwstaniu Jezusa, BIBLOS, Tarnów 2018, str. 104 przypis 188]. Podobnie u Łukasza, Jezus np. przybywa do Jerozolimy nie mniej ni więcej tylko dokładnie 3 razy (Łk 2,22 podczas ofiarowania po narodzinach, 2,42n w wieku dwunastu lat i ostatnia podróż od 9,51). Co bez opowieści o dzieciństwie nie byłoby spełnione. Jeśli już doszukiwać się jakiejś odrębności opowieści o dzieciństwie w Ewangelii Łukasza, dwóch pierwszych rozdziałów, to w tym, że jest w nich nadzwyczaj dużo semityzmów i odniesień do tradycji Izraela [Józef Kudasiewicz, Ewangelia Łukasza w: Wstęp do Nowego Testamentu, Pallottinum 1996, str. 237-238]. Co wskazuje, że Łukasz z dużym prawdopodobieństwem bazował na jakimś wcześniejszym judeochrześcijańskim źródle, bardzo możliwe, że pochodzącym z pierwotnej gminy żydowskich chrześcijan, które przeredagował, wplatając ją płynnie w strukturę własnej opowieści o Jezusie. Ewangelię Łukasza uważa się niemal powszechnie za późniejszą od Ewangelii Marka, niezawierającej opowieści o narodzinach Jezusa. Natomiast z Ewangelią Mateusza sprawa nie jest już tak jednoznaczna (patrz biografia Mateusza Ewangelisty, link, a także artykuł Jana Lewandowskiego „Czy Ewangelista Mateusz jedynie przepisywał z Ewangelii Marka?”, link). Wrócimy do tego w dalszym ciągu naszej polemiki. W każdym razie nie ma żadnych dowodów, nic nie wskazuje na to, by opowieści o dzieciństwie Jezusa miały być spisane później, niż opowieści o dorosłym życiu Jezusa, czy być powstałymi długo po fakcie legendami, by ubarwić Jego biografię.

Natomiast co do biografii innych sławnych postaci ze starożytności, to też nikt nie jest w stanie wykazać, że wszystkie niezwykłe wydarzenia z ich dzieciństwa muszą być jedynie fantazjami powstałymi długo po fakcie, by propagować legendę tych postaci. Niektóre pewnie i tak (szczególnie te najbardziej fantastyczne), ale niekoniecznie wszystkie. Życie pełne jest niezwykłych przypadków i zdawałoby się a priori nieprawdopodobnych zbiegów okoliczności. Zamiast wymyślać banialuki, często lepiej jest rozgłaszać podania o rzeczach wprawdzie niezwykłych, ale które wydarzyły się naprawdę. A da się takich często całkiem sporo znaleźć, jak się na nie zwraca uwagę. A co do postaci biblijnych. Jak ktoś jest wierzący, to cudowne zdarzenia w dzieciństwie wybranych świętych mężów jak Jakub, Mojżesz, Samson czy Samuel nie stanowią dla niego żadnego problemu, raczej znak działania Bożej Opatrzności. Nawet w przypadku pogańskich wybitnych wodzów, nie wszystkie niezwykłe historie muszą być bajkami. Jestem w stanie jak najbardziej zaakceptować, że Sargon, został porzucony przez matkę kapłankę, czy też świątynną prostytutkę w unoszącym się na rzece koszyku (a wieki później, znając historię Sargona lub też nie, podobnie uczyniła Jokebed, matka Mojżesza, dyskutowaliśmy te historie w artykule „Łukasz Niesiołowski-Spano i Radio Naukowe: Starego Testamentu datowanie i kitu publice wciskanie”, link). Czy że Romulus, legendarny założyciel Rzymu został razem z bratem bliźniakiem Remusem wykarmiony przez wilczycę (choć sami starożytni Rzymianie, jak historyk Tytus Liwiusz powątpiewali w tę opowieść). Podobne przypadki zostały udokumentowane w nowożytnych czasach (artykuł „Do animals really raise human babies as their own?” na Open University, link). Tematem na osobne badawcze studium jest zaś to, czy może rzeczywiście niezwykłe wydarzenia z dzieciństwa mają wpływ na osobowość przyszłych liderów i wielkich ludzi. Czy jeśli takie wypadki pewnym ludziom się rzeczywiście w dzieciństwie przydarzyły, czy mogą ich motywować, napędzać ich ambicję, poprzez przekonanie, że są oni, przez jakkolwiek pojmowaną opatrzność, przeznaczeni do wielkich czynów. I niektórzy, wierząc w to gorąco, rzeczywiście owych wielkich czynów dokonują.

Porównanie obu tekstów

W sekcji tej Majewski dokonuje porównania historii o narodzinach i dzieciństwie Jezusa w pierwszych dwóch rozdziałach obu Ewangelii Mateusza i Łukasza. Próbuje wmawiać, że są to opowiadania sprzeczne.

Główne opracowania do polemiki na tematy poruszone w tej sekcji:

• „Ewangelie dzieciństwa -uzgodnienie”, link. Porównanie opowiadań Ewangelii Mateusza i Łukasza o dzieciństwie Jezusa i uzgodnienie ich w jedną spójną historię, wraz z dodatkowo wzmiankami o pochodzeniu Jezusa w listach św. Pawła oraz w Ewangeliach Marka i Jana

• „Ewangelie Bożego Narodzenia (Mateusz, Łukasz, Pseudo-Jakub)”, link. Podobnie porównanie opowiadań o dzieciństwie Jezusa, ale tym razem łącznie z opowiadaniami apokryficznej Protoewangelii Jakuba z II w. Komentarz i ocena historycznej wiarygodności Protoewangelii Jakuba.

• „Czy Ewangelie zawierają sprzeczne podania na temat dzieciństwa Jezusa?”, link. Artykuł Jana Lewandowskiego podejmujący ogólne zagadnienie rzekomych sprzeczności pomiędzy tekstami, w odniesieniu do ewangelii dzieciństwa Mateusza i Łukasza

• „Boże Narodzenie - Sprzeczności w Biblii #3”, link. Film Polskiego Inkwizytora poruszający zagadnienie rzekomych sprzeczności w ewangeliach dzieciństwa. Porównania opowieści ewangelicznych do starożytnych biografii i sposobów, w jakie je pisano.

3:58 Majewski pokazuje tabelę „Porównanie ewangelii dzieciństwa” porównującą wydarzenia z Mt i Łk. Pisze w tej tabeli: „Żadne opowiadanie się nie powtarza!”. Przedstawia w dwóch kolumnach wydarzenia opisane w Ewangelii Mateusza i Łukasza.

Odpowiedź: To ja przedstawię swoją własną tabelę wziętą z Podsumowania artykułu „Ewangelie Bożego Narodzenia (Mateusz, Łukasz, Pseudo-Jakub)”. Zawiera ona zestawienie epizodów opowiadanych przez trzy najstarsze ewangelie dzieciństwa Jezusa; kanoniczne Mateusza i Łukasza oraz apokryficzną Protoewangelię Jakuba. Pominięto epizody z dzieciństwa Maryi, o którym opowiada tylko Protoewangelia Jakuba.

Jak widzimy, wszystkie te trzy teksty mają zarówno opowiadania wspólne, jak i każdy z nich ma jakieś elementy, których nie ma w dwóch pozostałych. Protoewangelia Jakuba, choć ma wszystkie epizody wspólne z Ewangelią Mateusza, to jednak parę epizodów z Ewangelii Łukasza jest w niej nieobecnych (pokłon pasterzy, natomiast epizod ze żłóbkiem jest zupełnie odmienny niż w Ewangelii Łukasza, pomimo nawet takich samych zwrotów!). Co skłania do refleksji, czy aby na pewno Protoewangelia bazuje na dziele Łukasza. A jeśli nawet, to jak widzimy, nie musi brać z niego wszystkich epizodów.

I podobnie jest z innymi utworami. Weźmy kolejną apokryficzną ewangelię dzieciństwa, późniejszą o kilka wieków wczesnośredniowieczną łacińską Ewangelia Pseudo-Mateusza (siglum PsMt, opublikowana w: Apokryfy Nowego Testamentu, Tom I, Ewangelie Apokryficzne, Część 1, redakcja Marek Starowieyski, WAM, Kraków 2003, str. 291-316, tłumaczenie: Kazimierz Obrycki -tekst został upubliczniony na portalu Opoka, link). Autor PsMt bez wątpienia zna wszystkie Cztery Ewangelie, a także (bezpośrednio lub pośrednio) Protoewangelię Jakuba, której opowiadania powtarza (przerabiając je jednak, by pasowały do zwyczajów życia w zakonach benedyktyńskich), to jednak pomija opisane w Protoewangelii zabójstwo Zachariasza, dodaje opis objawienia aniołów pasterzom (choć nie samego hołdu pasterzy Jezusowi, którego w Protoewangelii brak, PsMt 13,6), stwierdza, że Maryja złożyła Jezusa w żłobie w stajni trzy dni po Jego narodzeniu (i po wyjściu z groty, PsMt 14,1). Ponadto uważa, że obrzezanie i ofiarowanie Jezusa w Świątyni nastąpiło w ósmym dniu po narodzeniu (błędnie, o ile chłopców obrzezywano w ósmym dniu, to wedle przepisów Kpł 12 złożenie ofiar w Świątyni za syna następowało 40 dni po narodzinach).

Na końcu swojego filmu „Boże Narodzenie - Sprzeczności w Biblii #3” Polski Inkwizytor daje ciekawe porównanie opisów młodości cesarza Oktawiana Augusta w dwóch starożytnych biografiach, pióra żyjącego na przełomie naszej ery Mikołaja z Damaszku (którego Żywot Cezara Augusta zachował się tylko w skrócie sporządzonym za panowania w latach 913-959 r. bizantyńskiego cesarza Konstantyna Porfirogenety) oraz piszącego ok. 122 r. Swetoniusza. Pokazuje w nim, że Mikołaj z Damaszku i Swetoniusz często opisują różne epizody z młodości Oktawiana Augusta, a także zaprzeczają sobie w opisie niektórych szczegółów w partiach opisujących te same zdarzenia. I takie postępowanie jest powszechne w przypadku relacji starożytnych. Tacyt np. tak oto podsumowuje karierę zmarłego w 21 r. n.e. Publiusza Sulpicjusza Kwiryniusza (o którym wspomina Łukasz w notatce o spisie ludności jako namiestniku Syrii, Łk 2,2):

Około tegoż czasu [21 r. n.e.] zażądał [cesarz Tyberiusz] od senatu, aby zmarłemu Sulpicjuszowi Kwiryniuszowi uroczysty pogrzeb na koszt państwa sprawiono. Ten Kwiryniusz bynajmniej nie należał do starej i patrycjuszowskiej rodziny Sulpicjuszów, gdyż rodem był z municypalnego miasta Lanuwium; ale jako niestrudzony wojak i dzięki gorliwej swej służbie osiągnął za boskiego Augusta konsulat, potem odznaki triumfalne, kiedy zdobył fortece Homonadensów w Cylicji; dodany zaś za kierownika Gajuszowi Cezarowi, gdy ten Armenię w zarząd otrzymał, z szacunkiem odnosił się także do bawiącego na Rodos Tyberiusza. To teraz Tyberiusz przed senatem wyjawił, przy czym z pochwałą wspomniał o wyświadczonych mu przysługach, a skarżył się na Marka Lolliusza, którego o nakłonienie Gajusza Cezara do przewrotności i niezgody posądzał. Lecz wszyscy inni nie zachowali o Kwiryniuszu miłego wspomnienia, ponieważ Lepidę, jak wspomniałem, na niebezpieczeństwa naraził, a na starość brudnym był skąpcem i nadmierne miał wpływy. -Tacyt, Roczniki III,48

Tacyt w tej wzmiance w ogóle nie wspomina m.in. o tym, że Kwiryniusz był namiestnikiem Syrii w 6/7 r. n.e. (o czym wspominają Józef Flawiusz i inne źródła)! Co pokazuje, że postępując ze źródłami do historii starożytnej w taki sposób, w jaki z opowieściami o dzieciństwie Jezusa postępują różnej maści „postępowi” bibliści i historycy, bez przerwy schodzilibyśmy na manowce. Niczego w historii starożytnej nie potrafilibyśmy ustalić, bo raz po raz natykalibyśmy się na pozorne „niezgodności”, bo ktoś o czymś nie pisał, tylko pisał o czymś innym. Argumenty z milczenia naprawdę nie mają wartości. A przypominająca puzzle rekonstrukcja przebiegu wydarzeń na podstawie wielu (niekiedy sprzecznych) źródeł to podstawa pracy historyka.

Nieraz naprawdę bardzo trudno odtworzyć tok procesów myślowych pisarzy sprzed wielu wieków, dlaczego oni pisali tak, a nie inaczej. Autorzy starożytni i z każdego innego okresu, nie musieli pisać o wszystkim, czasami wedle własnego uznania wybierali tylko wybrane opowiadania, czasami je jeszcze przerabiali, czasami nie rozumieli swoich źródeł itd. To, że Łukasz i Mateusz przedstawiają różne opowiadania, różne epizody, nie świadczy wcale o tym, że sobie przeczą. A tym bardziej że są to opowieści zmyślone.

Relacje Mateusza i Łukasza można ze sobą połączyć i zharmonizować na wiele sposobów. Ja sam byłbym w stanie na szybko wymyślić przynajmniej pół tuzina różnych takich sposobów. Jeden, najprostszy, przedstawiony jest w artykule „Ewangelie dzieciństwa -uzgodnienie”. Jest to takie same rozwiązanie, jakie ok. 170 roku zastosował Tacjan Syryjczyk w swoim dziele o nazwie „Diatessaron”, harmonii łączącej wszystkie Cztery Ewangelie w jedno spójne opowiadanie. Inne rozwiązanie podał ok. 400 r. św. Augustyn z Hippony, w swoim dziele „O zgodności Ewangelistów” w księdze II, rozdział 5,17. Augustyn podobnie łączy tam odpowiednie fragmenty Ewangelii Mateusza i Łukasza, z tym że umieszcza on Mt 1,18-25 (zwiastowanie św. Józefowi) po Łk 1,56 (odwiedziny Maryi u Elżbiety), a przed Łk 1,57 (narodziny Jana Chrzciciela). Później umieszcza Mt 2,1-12 (wizyta Magów ze Wschodu) po Łk 2,21 (obrzezaniu Jezusa), a przed Łk 2,22-39 (ofiarowanie Jezusa w Świątyni). Później mamy Mt 2,13-23, czyli całą podróż do Egiptu i z powrotem do Nazaretu i końcowy epizod Łk 2,41-52 opowiadający o odnalezieniu dwunastoletniego Jezusa w Świątyni.

Ale oczywiście profesor biblistyki Marcin Majewski, wmawiając rzekome sprzeczności, pewnie w ogóle nawet się nie zapoznał z tymi klasycznymi wczesnochrześcijańskimi opracowaniami….

5:55 Majewski twierdzi, że obie ewangelie dzieciństwa Mateusza i Łukasza są zupełnie różnymi tekstami. Twierdzi też, że są one miejscami sprzeczne. Majewski twierdzi, że według Mateusza rodzice Jezusa mieszkali w Betlejem, a wedle Łukasza mieszkali w Nazarecie i dlatego Łukasz pisze o spisie ludności.

Odpowiedź: W żaden sposób z opowieści Mateusza nie można wywnioskować jednoznacznie, że Józef i Maryja przed narodzinami mieszkali w Betlejem, a nie w Nazarecie. Mateusz nigdzie o tym nie pisze ani wprost, ani nie można udowodnić takiej implikacji.

6:34 Majewski twierdzi, że Mateusz opisuje ucieczkę do Egiptu, natomiast Łukasz opisuje powrót Świętej Rodziny do Nazaretu zaraz po ofiarowaniu małego Jezusa w Świątyni.

Odpowiedź: Łukasz nigdzie nie precyzuje, ile konkretnie czasu minęło między ofiarowaniem Jezusa w Świątyni a powrotem do Nazaretu -i czy w międzyczasie nie wydarzyło się coś jeszcze, co Łukasz z jakichś powodów przemilczał.

7:05 Majewski stwierdza na podstawie powyższych przykładów, że obie opowieści o dzieciństwie Jezusa, Mateusza oraz Łukasza, są niezależne od siebie. Obydwaj ewangeliści tworzą swoje opowieści niezależnie od siebie, opierając się na innych danych, źródłach i przesłankach. Te dwie opowieści są nieprzystające do siebie, pomimo pewnych podobieństw, które Majewski wymienia (Jezus narodził się cudownie w Betlejem za panowania Heroda z rodziców Józefa i Maryi). Ewangelie dzieciństwa nie mogą uchodzić za źródło stricte historyczne. Często w biblistyce przyjmuje się, że opowieść Mateusza pisana jest z perspektywy Józefa, perspektywy mężczyzny i skierowanej do rodowitych Izraelitów. Natomiast opowieść Łukasza pisana jest z perspektywy Maryi, na co on sam wskazuje (Łk 2,19.51).

Odpowiedź: Sprawa wcale nie jest taka prosta, jak twierdzi Majewski. Jak widzimy, choćby na przykładzie harmonii przedstawionej w artykule „Ewangelie dzieciństwa -uzgodnienie”, oba opowiadania o dzieciństwie u Mateusza i Łukasza można od siebie w bardzo łatwy sposób rozseparować. One nie nakładają się na siebie i co najważniejsze, wbrew temu, co mówi Majewski, nie ma między nimi żadnej sprzeczności ani explicite (wprost), ani implicite (czyli na podstawie tego, co można z nich jednoznacznie wywnioskować). Co już powinno bardzo skłonić do zastanowienia.

Dla porównania, następna w kolei ewangelia dzieciństwa, apokryficzna Protoewangelia Jakuba z II w. posiada sprzeczność implicite z Ewangelią Łukasza. Można wykazać (patrz artykuł „Ewangelie Bożego Narodzenia (Mateusz, Łukasz, Pseudo-Jakub)”), że Protoewangelia pośrednio zakłada, że przed narodzinami Jezusa Józef i Maryja mieszkają w Jerozolimie i stamtąd udają się do Betlejem na spis ludności. Nazwa Nazaret w ogóle nie pada w Protoewangelii! Co pokazuje, że jej autor, Pseudo-Jakub, jeśli zna Ewangelię Łukasza, to jej zaprzecza, albo przez pomyłkę, albo celowo. Albo być może jej nie zna, a obie księgi, Ewangelia Łukasza i Protoewangelia Jakuba, bazują na tych samych albo pokrewnych ze sobą wcześniejszych źródłach, z których przekopiowują obszerne fragmenty, takie same wyrażenie, ze względu na olbrzymią ilość podobieństw, pomimo paru drobnych, ale istotnych rozbieżności.

Tymczasem pomiędzy Ewangeliami Mateusza i Łukasza ŻADNYCH takich rozbieżności czy sprzeczności nie ma! Jedyny problem jest taki, że Łukasz z jakichś powodów zupełnie pomija całą opowieść Mateusza o magach, Gwieździe, uciecze do Egiptu i rzezi niewiniątek, od razu przechodząc do powrotu Świętej Rodziny do Nazaretu. Ale o tym później.

Na razie najistotniejszą kwestią jest to, czy obie te opowieści Mateusza i Łukasza są ze sobą w jakiś sposób powiązane, czy też nie, powstały one niezależnie od siebie, ich autorzy nie znali nawzajem swoich dzieł. Według ciągle jeszcze najczęściej pokutującej teorii dwóch źródeł, Ewangelie Mateusza i Łukasza są od siebie niezależne, obie powstały mniej więcej w tym samym czasie jako rozwinięcie krótszej Ewangelii Marka, niezawierającej opowieści o dzieciństwie Jezusa o materiał pochodzący z hipotetycznego źródła Q i materiały znane tylko Mateuszowi i Łukaszowi odpowiednio. Czyli wedle schematu:

Mateusz/Łukasz =Marek+Q+materiał własny Mateusza/Łukasza

Tylko że wbrew temu, co się często wmawia, nie jest to wcale jedyne słuszne rozwiązanie i niekoniecznie musi być najlepsze, czy najbardziej prawdopodobne. Problem synoptyczny, zależności między ewangeliami synoptycznymi Mateusza, Marka i Łukasza, próbowano rozwiązywać na wszelkie możliwe sposoby (co pokazuje nawet artykuł na Wikipedii: Problem synoptyczny). Żadnego z tych sposobów nie da się w jednoznaczny sposób ani udowodnić, ani obalić tylko na podstawie analizy tekstów ewangelicznych. Wszystko zależy od zewnętrznych założeń, wziętych czy to z chrześcijańskiej tradycji, czy to po prostu odgórnie przyjętych przez konkretnych badaczy.

Jednym z badaczy kwestionujących teorię dwóch źródeł był zmarły w 2021 r. ks. dr hab. Andrzej Kowalczyk, autor kilku książek o problemie synoptycznym („Wpływ typologii oraz tekstów Starego Testamentu na redakcję Ewangelii Mateusza”, Bernardinum 2004, „Geneza Ewangelii Marka”, Bernardinum 2004, „Geneza Ewangelii Łukasza”, Bernardinum 2006 i inne). Książki Kowalczyka zostały darmowo udostępnione na stronie FederacjiBibliotek Kościelnych „Fides”, link.Kowalczyk podważał istnienie źródła Q, opowiadał się za tradycyjną kolejnością powstania Ewangelii Synoptycznych: po kolei Mateusza, Marka i Łukasza, przy czym każdy z kolejnych ewangelistów miał znać księgi poprzedników i przeredagowywać ich materiał, tak by dostosować go do potrzeb adresatów swojej księgi.

Mateusz miał zredagować swoją Ewangelię jako pierwszy, jako nową Torę (a szerzej Heksateuch, obejmujący Pięcioksiąg Mojżeszowy oraz Księgę Jozuego) przyniesioną przez nowego Prawodawcę, nowego Mojżesza, jakim był Chrystus. Co wpłynęło na taki, a nie inny układ Ewangelii Mateusza i specyficzny dobór materiału, który nie obejmował wszystkich zdarzeń z życia Jezusa, a jedynie starannie wybrane według specyficznego klucza. Książka Kowalczyka „Wpływ typologii…” jest wprost wypełniona zestawieniami liczbowymi porównującymi opisy w Ewangelii Mateusza z opisami w Heksateuchu. Ewangelia Mateusza 42 razy opisuje miejsce pobytu Jezusa, dokładnie tyle samo wedle Lb 33,1-49 było miejsc pobytu Izraelitów na pustyni przed przybyciem do Ziemi Obiecanej. Mamy 12 przypadków sprzeciwu wobec działalności Jezusa, dokładnie tyle samo ile buntów przeciw Mojżeszowi. Jezus 7 razy wyrzuca duchy nieczyste, Mojżesz 7 razy zwycięża nad ludami pogańskimi, Jezus 5 razy przebywa na górze, Mojżesz i Izraelici 5 razy przebywają w górach. Opis męki Jezusa u Mateusza i Marka dzieli się na 10 epizodów, dokładnie tyle samo było plag egipskich. W drugiej części Ewangelii Mateusza rozgrywającej się w Judei (Mt 19,1-27,56) Jezus toczy 12 polemik z przeciwnikami, zaś Jozue w Księdze Jozuego odnosi 12 zwycięstw nad poganami. Itd.

Natomiast w opisie dzieciństwa Jezusa w Ewangelii Mateusza (po genealogii, stanowiącej oczywiste nawiązanie do Księgi Rodzaju) mamy nie mniej, nie więcej, jak pięć wydarzeń z dzieciństwa Jezusa (1. poczęcie i narodziny 1,18-25; 2. hołd Magów ze Wschodu 2,1-12; 3. ucieczka Świętej Rodziny do Egiptu 2,13-15; 4. rzeź niewiniątek 2,16-18; 5. powrót Świętej Rodziny do Nazaretu 2,19-23). Mamy również nie mniej, nie więcej, jak pięć wypełnionych proroctw, które Mateusz explicite podaje (1. poczęcie z dziewicy: Iz 7,14 – Mt 1,23-24; 2. narodziny w Betlejem: Mi 5,2 – Mt 2,5-6; 3. wezwanie syna z Egiptu: Oz 11,1 – Mt 2,15; 4. żałoba Racheli; Jr 31,15 – Mt 2,17-18; 5. proroctwo o Nazarejczyku: nie jest do końca jasne, o jakie dokładnie chodzi, może Iz 11,1 lub 53,2 ? – Mt 2,23; oczywiście nawiązań do różnych proroctw Starego Testamentu jest w opisie dzieciństwa u Mateusza o wiele więcej, lecz Mateusz nie wymienia ich wprost). Taki układ nie pozostawiał miejsca na wydarzenia opisane w Ewangelii Łukasza i np. tłumaczenie, w jaki sposób Józef i Maryja mieszkający w Nazarecie znaleźli się w Betlejem. Miejsce ich zamieszkania przed narodzinami Jezusa pozostaje po prostu w Ewangelii Mateusza nieokreślone.

Marek następnie, wykorzystując ustne opowiadanie Piotra do opisu wydarzeń, skrócił Ewangelię Mateusza, dostosowując jej opowiadanie do mentalności czytelników pogańskich, jakimi byli rzymscy żołnierze, słuchacze nauk Piotra. Marka nie interesowały problemy stricte żydowskie, jakie dyskutowane są przez Mateusza, a jedynie głoszenie kerygmatu, podstawowego przesłania o zbawieniu, jakie przyniósł Chrystus. Według Kowalczyka (Geneza Ewangelii Marka str. 177-178) Marek opuścił opowiadanie Mateusza o dzieciństwie Jezusa, dlatego że pokazując Jezusa jako bezbronne dziecko, nie pasowało ono do obrazu Jezusa jako pełnego mocy Syna Bożego. Kowalczyk o tym nie wspomina, ale możemy tu dopowiedzieć, że właśnie tę historię dzieciństwa z Ewangelii Mateusza z tych właśnie powodów wyszydzał piszący ok. 178 r. pogański krytyk chrześcijaństwa Celsus (patrz artykuł „Boże Narodzenie-polemika Celsusa i Orygenesa”, link).

Po czym na końcu Łukasz zredagował swoją Ewangelię, wykorzystując zarówno Ewangelię Mateusza, jak i Marka, tzn. bazując na Ewangelii Marka, uzupełniał ją wybranym materiałem z Ewangelii Mateusza, który to materiał przeredagowywał, dostosowując ją do własnej koncepcji księgi, skierowanej dla chrześcijan pochodzenia pogańskiego. A na końcu wplótł materiał własny, którego nie zawierają Ewangelie Mateusza i Marka. Dowodów na to, że Łukasz znał także Ewangelię Mateusza, Kowalczyk doszukuje się m.in. w występowaniu tzw. minor agreements (fragmentów, w których Mateusz i Łukasz zgadzają się ze sobą przeciw wersji Marka) oraz ze względu na zjawisko wyrażeń połączonych (conflations), gdzie Marek zawiera w swoim tekście pewne pleonazmy, zbędne wyrażenia powtarzające tę samą treść, przy czym Mateusz zawiera jedną część wyrażenia Markowego, a Łukasz tą drugą, tak jakby świadomie dokonywał wyboru, by odróżnić się od Mateusza. Oczywiście wywody Kowalczyka są bardziej skomplikowane (odsyłam do książek), tu podaję jedynie przykładowe argumenty.

Dlaczego zatem, jeśli Łukasz miał znać Ewangelię Mateusza i zawarte w niej opowiadanie o dzieciństwie Jezusa, to jego opowiadanie jest zupełnie inne? Kowalczyk twierdzi, że z powodu innej koncepcji dzieła niż Mateusz. Chciał on przedstawić wydarzenia mesjańskie, poczynając od zwiastowania narodzin Jana Chrzciciela. Nie interesowało go spełnienie się proroctw ani porównania Jezusa do Mojżesza, lecz rola Maryi, z którą niewątpliwie się spotkał, a także przepowiadanie Dobrej Nowiny, w tonie optymizmu, pogody i radości. Opowieść o rzezi niewiniątek, będąca konkluzją historii o przybyciu Magów ze Wschodu, zupełnie się tu nie mieści. Ponadto wydarzenia opisane przez Mateusza nie harmonizowały, przyjmując ludzki sposób myślenia z godnością Jezusa jako Syna Bożego oraz Jego ziemskich rodziców, Józefa i Maryi. Wątpliwości Józefa, ucieczka do Egiptu, rzeź niewiniątek, lęk Józefa przed synem i następcą Heroda, Archelaosem, mogły być uznane przez pogan za znaki negatywne (Geneza Ewangelii Marka str. 209-210, Geneza Ewangelii Łukasza str. 142, co ciekawe w obu swych książkach Kowalczyk przedstawia różne argumenty, podobnie jak Mateusz i Łukasz przedstawiają różne zdarzenia!).

Generalnie zgadzam się z powyższymi argumentami Kowalczyka, ale chciałbym zwrócić uwagę na jeszcze co innego. Mianowicie znowu powtórzę: pomiędzy opowiadaniami o dzieciństwie Jezusa w Ewangeliach Mateusza i Łukasza nie ma ŻADNYCH sprzeczności! Co byłoby skrajnie nieprawdopodobne, gdyby obie te opowieści (albo przynajmniej jedna) stanowiły niezależnie zmyśloną fikcję, bez wiedzy o tej drugiej. Późniejsze fantazyjne opowiadania o narodzinach Jezusa, rozszerzające narrację Mateusza i Łukasza o baśniowe wątki, co rusz przeczą sobie wzajemnie w różnych szczegółach (i nikt się tym nie przejmuje). Czyli wygląda na to, że jeden ewangelista (na ogół przyjmuje się, że Łukasz) musiał znać wcześniejsze opowiadanie drugiego (zapewne Mateusza, które jak wspomnieliśmy, zbudowane jest wokół pięciu wydarzeń powiązanych z pięcioma proroctwami, przez co Mateusz ignoruje inne wydarzenia). Albo po prostu oba te opowiadania są prawdziwe, a ewangeliści niczego nie zmyślali, nawet jeśli późniejszy z nich nie znał pracy tego wcześniejszego. Doskonała separacja wydarzeń opisanych przez Mateusza i Łukasza jednak stanowi bardzo mocny argument, że Łukasz znał opowieść Mateusza i celowo skomponował swoje opowiadanie w przeciwstawny sposób. Pominął wydarzenia opowiedziane przez Mateusza z perspektywy przede wszystkim Józefa, dopełniając je innymi wydarzeniami opisanymi z perspektywy Maryi (pomijając perspektywę Józefa, np. jak zareagował na kłopotliwą ciążę Maryi).

Koncepcja Łukasza wydaje się taka, żeby paralelnie przedstawić poczęcie, narodziny i dzieciństwo zarówno Jana Chrzciciela, jak i Jezusa, przy czym odpowiednie sceny z dzieciństwa Chrzciciela mają swoje odpowiedniki w opowieści o dzieciństwie Jezusa niosące uzupełniające się, czasem zaś przeciwstawne przesłanie. Sceny te mają również swoje odpowiedniki w dalszej części Ewangelii Łukasza. Zresztą całość dzieła Łukasza przenika zjawisko tzw. dwuczłonowości, polegające na tym, że poszczególne fragmenty szczególnie Ewangelii Łukasza składają się z dwóch członów, i to zarówno w skali poszczególnych wypowiedzi, zdań, jak i większych jednostek, rozdziałów, czy wręcz całego dorobku Łukasza (składającego się z dwóch ksiąg: Ewangelii i Dziejów Apostolskich)! Jest to równie skomplikowany schemat kompozycyjny, jak w Ewangelii Mateusza, opierający się na pewnej odgórnie założonej symetrii, narzucający wybór określonych epizodów. Ciekawie przedstawia to protestancki biblista David Gooding w książce „Według Łukasza: nowe spojrzenie na trzecią Ewangelię”, Wydawnictwo Ewangeliczne, Poznań 1992, str. 9-70.

Gooding dzieli ewangelię dzieciństwa Łukasza na 10 opowieści, które przedstawia w tabeli na str. 29:

Dalej Gooding zauważa, że Łukasz, poza pierwszą i ostatnią opowieścią, opowieści środkowe grupuje w pary, przerywając je podsumowaniami, lub uwagami na temat czasu, jaki pomiędzy nimi upłynął. Co Gooding przedstawia w tabeli na str. 30:

Później Gooding omawia te poszczególne opowieści i ich kluczowe z punktu widzenia kompozycji Łukasza elementy. Podsumowując, zauważa pewne symetrie i to jak poszczególne opowieści wzajemnie przeciwstawiają sobie pewne elementy. Przedstawia to w tabeli na str. 68:

Widzimy zatem, że obydwaj Ewangeliści, Mateusz i Łukasz, kierują się pewnymi założeniami kompozycyjnymi, wykraczającymi znacznie szerzej niż tylko prosty opis wydarzeń w kolejności chronologicznej. Które to założenia dyktują, jakie opowiadania umieszczają oni w swoich księgach, a jakie pomijają. Bo to, że pomijają, że znają znacznie szerszą historię, jest ewidentne i można to wykazać. Przykładowo, w Ewangelii Mateusza (Mt 21,31-32) Jezus mówi do arcykapłanów i starszych: Zaprawdę, powiadam wam: Celnicy i nierządnice wchodzą przed wami do królestwa niebieskiego. Przyszedł bowiem do was Jan drogą sprawiedliwości, a wyście mu nie uwierzyli. Celnicy zaś i nierządnice uwierzyli mu. O ile Mateusz opisuje nawrócenie celników (w scenie po swoim powołaniu, Mt 9,9n), to jednak nie opisuje nigdzie nawrócenia żadnej nierządnicy.

Tak samo jasne jest, że Łukasz pomija pewne wydarzenia, które są niewygodne lub niepotrzebne dla jego narracji. Łukasz nie wspomina o konflikcie Piotra i Pawła w Antiochii (Ga 2,11-14), czy ucieczce uczniów podczas aresztowania Jezusa, oraz prośbie synów Zebedeusza i ich matki o uprzywilejowane miejsca w Królestwie Jezusa (Mt 20,20-23; Mk 10,35-40). Łukasz pomija opis biczowania Jezusa, wspomina tylko, że Piłat sugerował to jako alternatywę dla kary ukrzyżowania (Łk 23.16.22, jednak w Łk 18,33 Jezus zapowiada, że zostanie On ubiczowany). W 2 Kor 11,24-25, św. Paweł wspomina:

Przez Żydów pięciokrotnie byłem bity po czterdzieści razów bez jednego.Trzy razy byłem sieczony rózgami, raz kamienowany, trzykrotnie byłem rozbitkiem na morzu, przez dzień i noc przebywałem na głębinie morskiej.

Łukasz jednak spośród tych wszystkich epizodów wspomina tylko jedno ukamienowanie Pawła w Listrze (Dz 14,19) oraz, jeden epizod bezprawnego ubiczowania Pawła, obywatela rzymskiego w Filippi (Dz 16,16-40). Nie wspominał zaś chociażby o trzykrotnym rozbiciu się statku z Pawłem na pokładzie, jedynie późniejsze rozbicie się na Malcie statku, którym razem płynęli z Pawłem do Rzymu (Dz 27,39-28,1).

W Ewangelii Łukasza pozostały również pewne ślady, świadczące o tym, że Łukasz znał dużo szerszą historię. Przede wszystkim Łk 1,80 stwierdza o Janie Chrzcicielu: Chłopiec zaś rósł i wzmacniał się duchem, a żył na pustkowiu aż do dnia ukazania się przed Izraelem. Łukasz nigdzie nie wyjaśnia, dlaczego Jan Chrzciciel jako dziecię żył na pustkowiu! Archanioł Gabriel, przynajmniej w przemowie do Zachariasza, jaką przytacza Łukasz (Łk 1,13-20), choć nakazuje, by Chrzciciel od łona matki był nazarejczykiem (i nie pił alkoholu), to jednak nigdzie nie nakazuje posłać dziecka na pustynię! Podobnie, choć Łukasz mówi, że Maryi w Nazarecie zwiastował archanioł Gabriel, to jednak w przemowie do Maryi zanotowanej przez Łukasza, Gabriel nigdzie nie przedstawia się z imienia (Łk 1,26-38, to skąd Maryja znała imię anioła?-Gabriel przedstawia się jedynie Zachariaszowi w Łk 1,19, pozostali aniołowie w księgach Łukasza są anonimowi)!

11:23 Majewski przyjmuje, że Łukasz mógł się coś dowiedzieć o narodzinach Jezusa osobiście od samej Maryi. I przez to opowieść Łukasza miałaby być prawdopodobniejsza, bo prawdopodobniejszy jest pokłon pastuszków niż to, że do Betlejem przyjechali jacyś Królowie czy Mędrcy ze Wschodu.

Odpowiedź: Majewski jako katolicki biblista uznaje, że Łukasz rzeczywiście dowiedział się o historii Bożego Narodzenia od Maryi. No fajnie. Tylko dlaczego później wmawia, że cała historia o spisie ludności, na który udała się Maryja z Józefem, jest fikcją? Ponadto, sam Łukasz relacjonuje, że po wniebowstąpieniu Jezusa:

(Dz 1): 12 Wtedy wrócili do Jerozolimy z góry, zwanej Oliwną, która leży blisko Jerozolimy, w odległości drogi szabatowej. 13 Przybywszy tam weszli do sali na górze i przebywali w niej: Piotr i Jan, Jakub i Andrzej, Filip i Tomasz, Bartłomiej i Mateusz, Jakub, syn Alfeusza, i Szymon Gorliwy, i Juda, [brat] Jakuba 14 Wszyscy oni trwali jednomyślnie na modlitwie razem z niewiastami, Maryją, Matką Jezusa, i braćmi Jego.

Czyli Maryja przebywała razem z apostołami w Wieczerniku, była znana w pierwotnym Kościele. A Mateusz Ewangelista był jednym z Dwunastu Apostołów i tak samo znał osobiście Maryję, która była najpewniejszym (jeśli nie wręcz w wielu przypadkach jedynym czy też najbardziej pierwotnym) źródłem informacji o wydarzeniach związanych z narodzinami Jezusa (od kogo mogła wyjść relacja o zwiastowaniu archanioła Gabriela, jeśli nie od Niej?). W tej sytuacji, twierdzenia, że pierwotny Kościół nie znał historii narodzenia Chrystusa, to jeden wielki nonsens.

A co do twierdzeń, że opowieść Łukasza jest prawdopodobniejsza, bo prawdopodobniejszy jest pokłon jakichś bezimiennych, lokalnych pastuszków, niż to, że do Betlejem przybyli jacyś Trzej Królowie czy inni Mędrcy ze Wschodu. Cynicznie zauważę, że jest to nie tyle prawdopodobniejsze, ile wygodniejsze dla uważających się za oświeconych, modernistycznych biblistów. Bo nikt już nie sprawdzi, czy jakimś lokalnym pastuchom ukazali się pewnej nocy aniołowie, w przeciwieństwie do tego, czy wówczas na niebie była jakaś niezwykła Gwiazda Betlejemska, co już można weryfikować przez źródła zewnętrzne.

13:20 Majewski stwierdza, że obaj Ewangeliści budują swoje opowiadania o dzieciństwie Jezusa na podstawie cytatów ze Starego Testamentu, przy czym Mateusz głównie cytuje wprost Stary Testament, natomiast Łukasz zapożycza słowa i czyni aluzje do greckiego tłumaczenia Septuaginty. Wedle Majewskiego historyczność opisów ustępuje chrystologii, tzn. odpowiedzi na podstawowe pytanie: Kim jest Jezus? Starożytni budowali teologię nie przez traktaty, tylko poprzez hagady, święte opowieści zawierające określone przesłanie.

Odpowiedź: To, że Ewangeliści nawiązywali do Starego Testamentu, zwracając uwagę na proroctwa, czy zapożyczając niektóre zwroty z ksiąg Starego Testamentu, w żaden sposób nie dowodzi, że opowiadania o dzieciństwie Jezusa zostały zmyślone, a nie są dokładnym opisem rzeczywistych wydarzeń. Oczywiście głównym celem opowiadań o dzieciństwie Jezusa było głoszenie w pewien sposób przesłania, że Jezus od dzieciństwa był Kimś niezwykłym. Ewangeliści czynili to jednak, wykorzystując wiedzę o tym, co się naprawdę wydarzyło. Natomiast żydowskie hagady, to barwne opowieści stanowiące pewien komentarz do Biblii. Hagady mogą być oparte się na prawdziwych wydarzeniach, ale nie muszą (i najczęściej nie są), bo nikt od nich tego nie wymaga. Ich cel jest zupełnie inny. Natomiast w przypadku Jezusa, kwestia Jego tożsamości, czy w Jego dzieciństwie wypełniły się takie, czy inne proroctwa Pisma, była kluczowa. Tu chodziło o prawdę, a nie o jakieś pobożne, pouczające wymysły. Czy chrześcijanie mieli oszukiwać innych i przede wszystkim samych siebie, swoich współwyznawców?

Gwiazda?

(Mt 2): 1 Gdy zaś Jezus narodził się w Betlejem w Judei za panowania króla Heroda, oto Mędrcy ze Wschodu przybyli do Jerozolimy 2 i pytali: «Gdzie jest nowo narodzony król żydowski? Ujrzeliśmy bowiem jego gwiazdę na Wschodzie i przybyliśmy oddać mu pokłon». 3 Skoro to usłyszał król Herod, przeraził się, a z nim cała Jerozolima. 4 Zebrał więc wszystkich arcykapłanów i uczonych ludu i wypytywał ich, gdzie ma się narodzić Mesjasz. 5 Ci mu odpowiedzieli: «W Betlejem judzkim, bo tak napisał Prorok:

6 A ty, Betlejem, ziemio Judy,

nie jesteś zgoła najlichsze spośród głównych miast Judy,

albowiem z ciebie wyjdzie władca,

który będzie pasterzem ludu mego, Izraela».

7 Wtedy Herod przywołał potajemnie Mędrców i wypytał ich dokładnie o czas ukazania się gwiazdy. 8 A kierując ich do Betlejem, rzekł: «Udajcie się tam i wypytujcie starannie o Dziecię, a gdy Je znajdziecie, donieście mi, abym i ja mógł pójść i oddać Mu pokłon». 9 Oni zaś wysłuchawszy króla, ruszyli w drogę. A oto gwiazda, którą widzieli na Wschodzie, szła przed nimi, aż przyszła i zatrzymała się nad miejscem, gdzie było Dziecię. 10 Gdy ujrzeli gwiazdę, bardzo się uradowali. 11 Weszli do domu i zobaczyli Dziecię z Matką Jego, Maryją; upadli na twarz i oddali Mu pokłon. I otworzywszy swe skarby, ofiarowali Mu dary: złoto, kadzidło i mirrę. 12 A otrzymawszy we śnie nakaz, żeby nie wracali do Heroda, inną drogą udali się do swojej ojczyzny.

W tej sekcji Majewski atakuje opowiadanie Ewangelii Mateusza o Gwieździe Betlejemskiej (Mt 2,1-12) uważając ją za wymysł oparty na domniemanym przekonaniu, że narodzinom wybitnych ludzi muszą towarzyszyć niezwykłe znaki na niebie, oraz proroctwach mesjańskich związanych z tematyką gwiazdy.

Główne opracowania do polemiki na tematy poruszone w tej sekcji:

• „Gwiazda Betlejemska -polemika”, link. Artykuł polemizujący z Lucjanem Ferusem z portalu Racjonalista.pl, przy okazji szeroko omawiający tematykę Gwiazdy Betlejemskiej. Liczne referencje do specjalistycznych opracowań.

• „Trzej Królowie, ignorancja i plagiat (recenzja)”, link. Artykuł polemizujący z twierdzeniami Romana Zająca na temat Gwiazdy Betlejemskiej w jego książce o legendzie Magów ze Wschodu. Uzupełnia artykuł „Gwiazda Betlejemska -polemika” kolejnymi informacjami.

• „Gwiazda Betlejemska - „absurd” wytłumaczony”,link. Krótki artykuł polemizujący z filmem z kanału ufologicznego „Kosmiczne opowieści”. Analiza interpretacji podstawowej relacji o Gwieździe Betlejemskiej w Ewangelii Mateusza i porównanie z analogicznymi relacjami starożytnymi Diodora Sycylijskiego i Józefa Flawiusza.

• „Gwiazda Betlejemska - czy to absurd? Odp. dla Kosmiczne Opowieści”,link. Film Grzegorza Żebrowskiego omawiający problem Gwiazdy Betlejemskiej i stosujący bardziej cudowne niż astronomiczne podejście.

16:11 Majewski chce przeanalizować „przynajmniej niektóre elementy” z punktu widzenia historycznego. Czy opowiadanie o Gwieździe jest historyczne, czy raczej jest mitem, legendą czy baśnią. Powołuje się na badania powtarzane przez wielu egzegetów, biblistów, które skumulował.

16:50 Majewski stwierdza, że brak jest jakichkolwiek innych świadectw o Gwieździe, przede wszystkim w Ewangelii Łukasza (jego zdaniem niemożliwe jest, by Łukasz to przemilczał), ale też u Józefa Flawiusza (a Flawiusz szczegółowo opisuje różne aspekty z Jerozolimy, Judei i Betlejem).

Odpowiedź: I zapewne Majewski w swojej kompletnej ignorancji nie zdaje sobie sprawy, że nie jest to jakaś sytuacja wyjątkowa, lecz wprost przeciwnie, jest to sytuacja absolutnie TYPOWA w starożytności, że obserwacje jakiegoś niezwykłego ciała niebieskiego wzmiankowane są tylko przez jedno źródło historyczne. I można na to podać cały szereg przykładów (a nawiasem wspominając, ostatnia wzmianka u Józefa Flawiusza o Betlejem pojawia się w Dawnych Dziejach Izraela VIII,10,1, w spisie miast ufortyfikowanych przez króla Roboama, syna Salomona, ale czy Majewski w ogóle ma o tym pojęcie?).

Dobrym analogiem dla problemu Gwiazdy Betlejemskiej jest problem Komety Cezara, jaka miała zostać zaobserwowana w lipcu 44 r. p.n.e. po zabójstwie Juliusza Cezara i zostać uznana za jego duszę wziętą do nieba i zaliczoną w poczet bogów [podstawowym opracowaniem na temat Komety Cezara jest praca: John T. Ramsey, A. Lewis Licht, The Comet of 44 B.C. and Ceasar's Funeral Games, American Philological Association. 1997]. Okazuje się, że wszystkie relacje grecko-rzymskich historyków o Komecie Cezara, tak naprawdę bazują na jednej i tej samej relacji i to strony wybitnie zainteresowanej. Mianowicie relacji samego cesarza Oktawiana Augusta w jego napisanej ok. 20 r. p.n.e. autobiografii, która się nie zachowała, ale której fragment cytuje Pliniusz Starszy:

Tylko w jednym miejscu na całym świecie, a mianowicie w Rzymie, oddaje się cześć w świątyni komecie, którą boski cesarz August uznał za szczególnie pomyślną dla siebie. Pojawiła się ona na początku jego rządów, podczas igrzysk, które urządził na cześć Matki Wenus, wkrótce po śmierci swego <przybranego> ojca, Cezara, w założonym przez niego kolegium. 94 Swą radość wyraził tymi słowami:

„Podczas igrzysk, które urządziłem, przez siedem dni, w północnej części nieba widoczna była gwiazda z warkoczem. Zaczęła wschodzić około godziny jedenastej za dnia [tj. na godzinę przed zachodem Słońca], była bardzo jasna i widoczna ze wszystkich miejsc na Ziemi. Prosty lud wierzył, że pojawienie się gwiazdy oznacza, iż dusza Cezara została przyjęta w poczet nieśmiertelnych bogów i z tego powodu ten znak gwiazdy dodano do wizerunku jego głowy, który niedawno poświęciliśmy na forum.”

Tak mówił publicznie. W duszy zaś cieszył się, ponieważ tłumaczył sobie, że owa kometa pojawiła się dla niego i że on się pod nią urodził; i powiedzmy prawdę, było to pomyślne dla świata. -Pliniusz Starszy, Historia Naturalna, II,93-94

Natomiast o Komecie Cezara nie wspomina słynny rzymski polityk i mówca Cyceron (żył w latach 106-43 p.n.e.) -pomimo iż mamy masę jego listów z tego okresu, które na bieżąco informują nas o rozwoju sytuacji i rozgrywkach politycznych w ówczesnym Rzymie, w które to rozgrywki Cyceron był osobiście zaangażowany (co przypłacił życiem). To analogiczna, a nawet jeszcze bardziej skomplikowana sytuacja, jak z milczeniem Łukasza i Józefa Flawiusza o Gwieździe Betlejemskiej. I Ramsey oraz Licht w swojej książce starają się podać jakieś wyjaśnienie, dlaczego Cyceron nigdy nie wspomina o Komecie Cezara.

Za to połączyli oni wzmiankę Oktawiana Augusta o komecie z lipca 44 r. p.n.e. ze wzmianką w chińskich i koreańskich kronik o komecie w maju-czerwcu 44 r. p.n.e.:

W czwartym miesiącu piątego roku panowania cesarza Han Yuandi [od 18 maja do 16 czerwca 44 r. p.n.e] „hui” [termin zwykle oznacza kometę] została zauważona na północnym zachodzie. Była czerwonożółta i mierzyła około 8 chi [długości, 1 chi =0,9856 stopnia] Po kilku dniach miała ponad 1 zhang [tj. 10 chi] i była skierowana na północny wschód. Znaleziono ją następnie w stacji księżycowej Shen [odpowiadającej rektascensji gwiazdozbioru Oriona]. -zapis z dzieła historycznego „Księgi Wcześniejszych Hanów” (Han-shu), ukończonej około 111 r. n.e., oficjalnej chińskiej historii dziejów tejże dynastii.

W czwartym miesiącu czternastego roku króla Hyeokgeose [tradycyjnego założyciela koreańskiego królestwa Silla, który panować miał od 57 r. p.n.e. do 4 r. n.e.] „bo”[„gwiazda krzaczasta”, kometa albo gwiazda nowa] zostałazaobserwowana w Shen. - zapis z koreańskiej „Kroniki Trzech Królestw” (Samguk Sagi) napisanej w 1145 r. - jest to najstarsze zachowane koreańskie dzieło historyczne (napisane w klasycznym języku chińskim, uznawanym na Dalekim Wschodzie za język literacki, podobnie jak łacina na Zachodzie, starsze koreańskie dzieła historyczne zaginęły podczas niszczących Koreę najazdów).

Co pozwoliło obliczyć przybliżoną orbitę owej komety, przyjmując, że chodzi o ten sam obiekt. Do obliczenia wszystkich sześciu elementów orbitalnych komety -patrz artykuł Elementy orbitalne na Wikipedii -potrzebujemy trzech obserwacji w różnych odstępach czasu (trzy razy dwa niezależne parametry, rektascensja i deklinacja, które można przełożyć matematycznie na sześć niezależnych elementów orbity), jednak zakładając paraboliczność orbity (co zwykle w przypadku komet długookresowych jest dobrym przybliżeniem) i zakładając jakąś rozsądną odległość peryhelium, możliwe jest oparcie się na dwóch obserwacjach (procedurę Ramsey i Licht w swojej książce opisali w Appendix VIII: The determination of a parabolic orbit from two sightings plus perihelion distance, str. 195-197). Po wyliczeniu elementów orbity kometa została oficjalnie wpisana do bazy danych komet pod oznaczeniem C/-43 K1 (C- kometa nieokresowa -43 rok odkrycia wedle astronomicznej konwencji z rokiem zerowym odpowiadającym 1 r. p.n.e., K1 -pierwsza kometa odkryta w pierwszej połowie czerwca tegoż roku). Ramsey i Licht oszacowali jasność tej komety i inne jej parametry -mimo iż jak przyznawał w przedmowie do ich książki wybitny brytyjski specjalista od komet Brian G. Marsden, całkowitej pewności, że Kometa Cezara rzeczywiście istniała (a nie była jedynie propagandowym wymysłem), tak naprawdę nie ma (chociaż wydaje się prawdopodobne że jednak istniała). Ramsey i Licht wykonali tytaniczną robotę, naukowo uprawdopodabniając i podając sensowne przesłanki za tym, że rzeczywiście istniała, mimo iż te przesłanki w niektórych aspektach wydają się mocno naciągane i a priori nieprawdopodobne (jak nagłe pojaśnienie komety po kilku miesiącach do -4 wielkości gwiazdowej, choć jest to możliwe).

Inny przykład to (prawdopodobna) supernowa z 185 r. n.e., (oznaczona jako SN185), uznawana za najstarszą supernową odnotowaną w zapiskach historycznych. A właściwie to w jednym jedynym zapisie, z „Księgi Późniejszych Hanów”, ukończonej w 510 r. n.e. oficjalnej chińskiej historii dynastycznej Wschodniej Dynastii Han (dynastia Han rządziła Chinami w latach 206 p.n.e. do 220 n.e. z przerwą w latach 9-25 n.e. stąd podział na wcześniejszą -Zachodnią -i późniejszą -Wschodnią -dynastię Han):

Drugi rok ery Zhanping, 10 miesiąc, dzień guihai [7 grudnia 185 r. n.e.] “Gwiazda gość” pojawiła się wewnątrz gwiazdozbioru Namnen [tworzonego przez gwiazdy alfa i beta Centauri]. Miała wielkość połowy maty bambusowej, podczas gdy blask jej pięciu kolorów oscylował. Stopniowo malała i w szóstym miesiącu następującego roku zniknęła.

Na ogół uważa się, na podstawie starannej astronomiczno-filologicznej analizy tejże wzmianki, że chodzi tu o supernową. Zazwyczaj identyfikuje się ją z pozostałością po supernowej G315.4-2.3 (znaną też szerzej pod oznaczeniem RCW86, natomiast w przypadku pozostałości po supernowych oznaczenia jak G315.4-2.3 oznaczają kolejno długość i szerokość galaktyczną, na podobieństwo szerokości i długości geograficznej, tyle że liczone względem płaszczyzny galaktyki), choć wysuwano jeszcze parę innych kandydatur na pozostałość. Jednak jest to wniosek wciąż budzący pewne kontrowersje, dlatego że, jak się okazuje, parametry tej domniemanej supernowej są na granicy obserwowalności (i z paru jeszcze innych przyczyn, wedle daty obserwacji i pozycji RCW86, supernową zauważono tuż nad horyzontem za dnia o poranku). Było też kilku astronomów, którzy podważali, że wzmianka ta mówi o supernowej, uważając, że chodzi tu o kometę, lub też mamy tu do czynienia z pomyłką w tekście. Większość jednak astronomów i historyków astronomii obstaje przy supernowej i identyfikuje ją z RCW86.

Były próby doszukiwania się wzmianek lub aluzji do SN185 w źródłach rzymskich [Stothers, Richard (1977). "Is the Supernova of A.D. 185 Recorded in Ancient Roman Literature?". Isis. 68 (3): 443–447]. Stothers proponował dwie wzmianki, jedną w dziele piszącego ok. 250 r. Herodiana, drugą w zbiorze biografii cesarzy znanym pod nazwą Historia Augusta, zwykle datowaną na IV w.:

Około tego czasu wystąpiły też pewne znaki wróżebne. Raz po raz dawały się widzieć przy dniu gwiazdy na niebie, przy czym niektóre z nich były wyciągnięte na długość, tak że wydawały się, jakby zawisły w powietrzu. -Herodian, Historia Cesarstwa rzymskiego I,14 (tłumaczenie: Ludwik Piotrowicz)

W ciągu jego [cesarza Kommodusa] panowania [180-192 r.]pojawiły się takie oto znaki dotyczące państwa i jego samego. Ukazała się kometa. Na forum spostrzeżono ślady bogów, którzy je opuścili. Przed wojną ze zbiegami [bunt legionistów ok. 186 r.] zapłonęło niebo. -Historia Augusta, Żywot cesarza Kommodusa 16 (tłumaczenie: Hanna Szelest)

Wzmianki te jak najbardziej mogą odnosić się do SN185, jednak bez chińskiej notatki nie potrafilibyśmy ich w ten sposób zinterpretować, domyślić się, że przypuszczalnie chodzi o supernową.

[Wybrana literatura o SN185: F. Richard Stephenson, David A. Green, „Historical Supernovae and their Remnants”, Oxford University Press 2002, str. 187-202; Zhao FY; Strom RG; Jiang SY (2006). "The Guest Star of AD185 Must Have Been a Supernova". Chinese Journal of Astronomy and Astrophysics. 6 (5): 635–40 https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1009-9271/6/5/17; Vink, Jacco, et al. "The X-ray synchrotron emission of RCW 86 and the implications for its age." The Astrophysical Journal 648.1 (2006): L33. https://iopscience.iop.org/article/10.1086/507628; Williams, B.J., Blair, W.P., Blondin, J.M., Borkowski, K.J., Ghavamian, P., Long, K.S., Raymond, J.C., Reynolds, S.P., Rho, J., & Winkler, P.F. (2011). RCW 86: A TYPE Ia SUPERNOVA IN A WIND-BLOWN BUBBLE. The Astrophysical Journal, 741. https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0004-637X/741/2/96]

Innym przykładem jest również prawdopodobna supernowa z roku 393 n.e. (SN393). Istnieje o niej tylko jedna znana relacja, zachowana w dwóch chińskich dziełach historycznych, które wzięły ja ze wspólnego źródła. Pierwszym jest oficjalna historia dynastii Jin (rządzącej południowymi Chinami w IV w.), napisana w VII w., a drugim jest traktat astronomiczny w historii kolejnej dynastii Song (panującej po dynastii Jin w latach 420-479), napisanej przez uczonego Shen Yue (441-513), który uwzględnił starsze zapiski dynastii Jin. Tak czy siak, oba te dzieła podają tę samą notatkę:

Osiemnasty rok ery Taiyuan [panowania cesarza Xiaowu, 393 r.], 2 miesiąc [27 luty -28 marca] . „Gwiazda gość” była w środku gwiazdozbioru Wei [tj. w żądle gwiazdozbioru Skorpiona]. Trwała aż do dziewiątego miesiąca [22 października -19 listopada], gdy znikła.

Sugerowano, że o obserwacji owej gwiazdy pisał rzymski poeta Klaudian Klaudiusz w wierszu na cześć cesarza Honoriusza (syna cesarza Teodozjusza Wielkiego, który w 393 r. uczynił go współcesarzem zachodniego cesarstwa rzymskiego, podczas gdy jego brat Arkadiusz otrzymał część wschodnią -co przypieczętowało rozpad cesarstwa rzymskiego na dwie części), jednak na ogół uważa się, że chodzi tu o obserwację planety Wenus za dnia w maksimum jasności.

Wysuwano kilka kandydatur na domniemaną SN393 obecnie najprawdopodobniejszym, niemal pewnym kandydatem wydaje się pozostałość G347.3-00.5 (inne oznaczenie RX J1713.7-3946, wzięte z katalogu satelitarnego obserwatorium rentgenowskiego ROSAT, który ja odkrył w 1996) po karłowatej supernowej typu Ib lub Ic, powstałej po zapadnięciu się wyewoluowanej masywnej gwiazdy.

[Wybrana literatura o SN393: F. Richard Stephenson, David A. Green, „Historical Supernovae and their Remnants”, Oxford University Press 2002, str. 176-187; Fesen, Robert A., Kremer, Richard, Patnaude, Daniel, and Milisavljevic, Dan. 2012. "The SN 393-SNR RX J1713.7-3946 (G347.3-0.5) Connection." The Astronomical Journal, 143, (2). https://doi.org/10.1088/0004-6256/143/2/27; Naomi Tsuji, Yasunobu Uchiyama, Expansion measurements of supernova remnant RX J1713.7−3946, Publications of the Astronomical Society of Japan, Volume 68, Issue 6, December 2016, 108, https://doi.org/10.1093/pasj/psw102; Katsuda, Satoru, et al. "Evidence for thermal x-ray line emission from the synchrotron-dominated supernova remnant RX J1713. 7-3946." The Astrophysical Journal 814.1 (2015): 29, https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0004-637X/814/1/29; Susanne M Hoffmann, Nikolaus Vogt, A search for the modern counterparts of the Far Eastern guest stars 369 CE, 386 CE and 393 CE, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, Volume 497, Issue 2, September 2020, Pages 1419–1433, https://doi.org/10.1093/mnras/staa1970]

I tak dalej. Takich przykładów można by mnożyć. Bowiem z całej starożytności, jedyne systematyczne zapisy o zjawiskach na niebie, jakie mamy, pochodzą z cywilizacji chińskiej. A i te są systematycznie zachowane dopiero od ok. 200 r. p.n.e., ze względu na niesławny edykt Pierwszego Cesarza Qin Shi Huang (władcy totalitarnie rządzonego królestwa Qin, który zjednoczył Chiny w 221 r. p.n.e. i panował do 210 r. p.n.e.) nakazujący zniszczenie wszystkich ksiąg (poza garstką uznawanych za praktyczne), których przechowywanie karane było śmiercią. Czystka kulturowa mająca za cel zatarcie pamięci o dawnych chińskich królestwach spowodowała, że zachowało się niewiele zapisków astronomicznych z wcześniejszego okresu. Chińscy astronomowie na zlecenie cesarzy, prowadzili regularne, systematyczne obserwacje nieba, odnotowując wszelkie niezwykłe zjawiska (komety, gwiazdy nowe, meteory, zaćmienia, koniunkcje planet i Księżyca, plamy słoneczne, zorze polarne, różne niezwykłe zjawiska pogodowe itp. patrz: Zhenatao Xu, David W. Pankenier, Yaotiao Jiang, „East Asian Archaeoastronomy: historical records of astronomical observations of China, Japan and Korea”, Gordon and Breach Science Publishers 2000), jakie zdołali zaobserwować. Chińczycy wierzyli bowiem, że boskie Niebo zsyła znaki, adresowane szczególnie do panującego Syna Nieba (cesarza), na temat tego, czy dobrze sprawuje rządy. Znaki te zapisywano później (w skrótowej formie) w oficjalnych kronikach dynastycznych (pisanych wedle zwyczaju po upadku jednej dynastii przez kolejną dynastię) i starano się zinterpretować ich znaczenie, czy panuje ogólna harmonia, czy trzeba coś poprawić. System ten utrzymał się aż do upadku cesarstwa chińskiego na początku XX w. Zwyczaj ten przejęły inne cywilizacje dalekowschodnie (Korea i Japonia), które jednak wkroczyły na odpowiedni poziom cywilizacyjny i zaczęły prowadzić własne samodzielne obserwacje i zapiski dopiero kilka stuleci po narodzinach Chrystusa. Najwcześniejsze koreańskie zapisy o zjawiskach astronomicznych w najstarszej zachowanej koreańskiej „Kronice Trzech Królestw” (Samguk Sagi) z 1145 r. n.e. (takie jak wyżej wymieniona wzmianka o Komecie Cezara) są jedynie przypadkowo wybranymi wypisami z chińskich źródeł, patrz: F.Richard Stevenson, Astronomical Records in the "Samguk Sagi" during the Three Kingdoms Period: Earliest Times to A.D. 668, Korean Studies, Vol. 37 (2013), str. 171-224.

Natomiast nie mamy żadnych takich systematycznych zapisów zjawisk astronomicznych w źródłach greckich, rzymskich czy żydowskich w rodzaju tych, jakie prowadzili starożytni Chińczycy. Owszem, mamy całkiem sporo relacji o niezwykłych zjawiskach na niebie (w stylu wymienionych powyżej przy okazji omawiania supernowej z 185 r. n.e.), jednak są to czysto incydentalne wzmianki w dziełach poszczególnych historyków. Jeśli dany autor uznał, że w swoim dziele warto wspomnieć o jakimś niezwykłym zjawisku na niebie, to o nim pisał, jeśli nie, to nie pisał. Najbliższy chińskiej praktyce jest chyba tylko Tytus Liwiusz, rzymski historyk z czasów cesarza Augusta, który w swojej monumentalnej pracy „Dzieje Rzymu od założenia miasta” (Ab urbe condita) odnotowywał różne znaki wróżebne zgłoszone w danym roku rzymskiemu senatowi (w tym komety i meteory). Ale nawet jemu daleko do systematyczności i profesjonalności chińskich astronomów (większa część Ab urbe condita zaginęła, ale znaki wróżebne wypisał z niej w IV w. n.e. w swoim dziele Prodigiorum liber niejaki Julius Obsequens).

Mamy w źródłach grecko-rzymskich sporo wzmianek o kometach (jeśli chodzi o grecko-rzymskie relacje o obserwacjach komet John T. Ramsey, A Catalogue of Greco-Roman Comets from 500 B.C. to A.D. 400, Journal for the History of Astronomy, Volume: 38 issue: 2, str. 175-197 (2007) http://adsabs.harvard.edu/abs/2007JHA....38..175R , a także starszy katalog: A. A. Barrett, Observations of comets in Greek and Roman sources before A.D. 410, Journal of the Royal Astronomical Society of Canada, Vol 72 (1978), str. 81–106 https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1978JRASC..72...81B/abstract , który dodatkowo zawiera oryginalny tekst wzmianek, ale jest mocno niekompletny), czy meteorach, ale prawie w ogóle o gwiazdach nowych czy supernowych. Richard Stothers w przypisie do swojej pracy o SN185 ["Is the Supernova of A.D. 185 Recorded in Ancient Roman Literature?" str. 443 przypis 1] wymienia kilka możliwych wzmianek, ale uznaje je za wątpliwe. Najsłynniejszą z nich jest wzmianka Pliniusza Starszego o żyjącym w II w. p.n.e. słynnym astronomie Hipparchu, który miał jakoby odkryć nową gwiazdę. Niektórzy sądzą, że chodzi tu o obserwację gwiazdy nowej, lecz budzi to kontrowersje, bo nie wiadomo czy nie chodzi o obserwacje jakiejś słabej komety, ze względu na wzmiankę o ruchu po niebie (choć ruch ten mógł wynikać także z błędów pomiarowych pozycji gwizdy w kolejnych dniach):

Ten sam Hipparch, którego nigdy nie można nachwalić i który bardziej niż ktokolwiek inny, wykazał pokrewieństwo gwiazd z ludźmi oraz to, że nasze dusze są częścią nieba, odkrył nową gwiazdę, która pojawiła się w jego czasach. Z powodu jej ruchu w tym dniu, w którym zabłysła, zaczął powątpiewać, czy nie zdarza się to częściej i czy te <gwiazdy> które uważamy za stałe, również się nie poruszają. I dlatego odważył się zrobić coś, co nie przystoi nawet bóstwu; policzyć gwiazdy dla potomnych oraz sporządzić katalog ich nazw, wymyśliwszy specyficzne przyrządy, za pomocą których mógłby określić położenie i wielkość poszczególnych gwiazd, aby na tej podstawie łatwo można było rozstrzygnąć nie tylko to, czy <gwiazdy> umierają i się rodzą, ale czy w ogóle zmieniają swoje położenie i poruszają się, a także czy powiększają się i zmniejszają. Pozostawił w spadku niebo dla wszystkich; gdyby tylko znalazł się ktoś, kto podjąłby się wykonania tego testamentu. -Pliniusz Starszy, Historia Naturalna, II 95

Zachowany jedynie we fragmentach katalog co najmniej 850 gwiazd Hipparcha (niektóre fragmenty odkryto niedawno na palimpsecie z VI w. n.e., patrz Francesca Schironi, Hipparchus Star Catalogueshttps://arxiv.org/abs/2410.19228), stał się jednak podstawą zachowanego katalogu żyjącego 300 lat później, w II w. n.e. kolejnego astronoma Klaudiusza Ptolemeusza, autora słynnego dzieła Μαθηματικὴ Σύνταξις, Mathematike Syntaxis („Synteza matematyczna”), szerzej znanego pod arabskim tytułem jako Almagest -podstawy naszej wiedzy o greckiej naukowej astronomii. W 1718 r. angielski astronom Edmund Halley, na podstawie katalogu Ptolemeusza, porównując zamieszczone tam pozycje Arktura i Syriusza ze zmierzonymi w jego czasach po upływie 1800 lat, odkrył ruch własny gwiazd, wykonując tym samym testament Hipparcha i potwierdzając jego hipotezę, że gwiazdy poruszają się w przestrzeni.

Wiemy też, że systematyczne obserwacje astronomiczne prowadzili starożytni Babilończycy. Dzięki wykopaliskom archeologicznym udało się odnaleźć znaczną ilość glinianych tabliczek z zapisanymi pismem klinowym rejestrami obserwacji. Dokumenty te zawierają olbrzymią ilość informacji o zjawiskach na niebie, ale notują także np. pogodę oraz ważne zjawiska historyczne (np. bitwę pod Gaugamelą 1 października 331 r. p.n.e., kiedy Aleksander Wielki pokonał perskiego króla Dariusza III). Jednak jeśli chodzi o obserwacje astronomiczne, to babilońskie zapisy astronomiczne koncentrują się niemal wyłącznie na obserwacjach pozycji planet. Znaleziono jednak także babilońskie obserwacje komet -na razie zaledwie 9. Trzeba jednak pamiętać, że znaleziska tabliczek z pismem klinowym przez archeologów mają charakter przypadkowy (co się znajdzie, to się znajdzie) i nie roszczą sobie w żadnym wypadku pretensji do kompletności. A zresztą do tej pory odczytano tylko niewielką ilość znalezionych tabliczek.

Co do pozostałych ówczesnych cywilizacji, systematycznych zapisków astronomicznych brak.

A zatem sytuacja, że w starożytności o obserwacji danego niezwykłego zjawiska na niebie informuje nas tylko jedno źródło, a inne milczą, jest czymś powszechnym. Szczególnie jeśli ograniczymy się do źródeł z obszaru grecko-rzymskiego (do których należy także Nowy Testament czy pisma Józefa Flawiusza). Ramsey (A Catalogue of Greco-Roman Comets from 500 B.C. to A.D. 400 str. 191-192) podaje przykład Tacyta, który nie wymienia komety z 54 r. n.e. pośród znaków zapowiadających morderstwo cesarza Klaudiusza (Roczniki XII, 64,1), mimo iż jest ona potwierdzona w innych grecko-rzymskich relacjach, jak również w chińskich zapiskach. Czyli po raz kolejny mamy tu podobną sytuację jak w przypadku Mateusza i Łukasza. Jak powtarzam, systematyczne zapiski o zjawiskach na niebie mamy tylko ze starożytnych Chin. Ale nawet chińskie zapiski nie są w pełni kompletne i występują w nich luki, z niejasnych przyczyn. Dla przykładu chińskie źródła odnotowują obserwacje komety Halleya w 240 r. p.n.e. Kometa Halleya powróciła także w 164 r. p.n.e. i w 87 r. p.n.e. Przy czym powrót z 87 r. p.n.e. jest odnotowany przez chińskich kronikarzy, ale o powrocie z 164 r. p.n.e. już nie ma wzmianki w żadnym chińskim źródle! Jest on za to odnotowany (jak również powrót z 87 r. p.n.e.) na babilońskich tabliczkach klinowych [Stephenson, F., Yau, K. & Hunger, H. Records of Halley's comet on Babylonian tablets. Nature 314, 587–592 (1985)]. Nie jest jasne, dlaczego Chińczycy nie odnotowali komety Halleya w 164 r. p.n.e. Niektórzy uczeni sugerują, że przyczynił się do tego selektywny wybór zjawisk na niebie, które na podstawie oryginalnych zapisów umieszczano w pisanych nieraz kilka wieków później kronikach dynastycznych, według określonej koncepcji historiograficznej. Tzn. umieszczano zapiski o tych znakach, które pasowały do z góry założonej interpretacji historycznej (czy dany cesarz był dobry, czy zły), natomiast te, które nie pasowały do tego obrazu, po prostu pomijano. Tak samo działali przecież i historycy grecko-rzymscy, czy, nie ma co ukrywać, nawet autorzy biblijni, jak Mateusz i Łukasz, o czym już wspominaliśmy w poprzednich sekcjach.

Sytuację może poprawić porównanie zapisków czynionych niezależnie w różnych kręgach cywilizacyjnych, grecko-rzymskim, babilońskim i chińskim, czy wspominają o obserwacjach tego samego obiektu. Co też poczynili Ramsey i Licht z Kometą Cezara, łącząc relację Oktawiana Augusta z domniemanym odpowiednikiem w chińskich zapiskach. I podobnie można szukać odpowiedników Gwiazdy Betlejemskiej w chińskich relacjach. Wskazuje się na dwie relacje z chińskich źródeł (z „Księgi Wcześniejszych Hanów”) o obiektach z 5 i przypuszczalnie 4 r. p.n.e. Obiekt z 5 r. p.n.e. to zapewne kometa, co do obiektu z 4 r. p.n.e. trudno jednoznacznie powiedzieć:

W drugim roku ery Jìanpíng [panowania cesarza Han Aidi, 5 r. p.n.e.] w drugim miesiącu [pomiędzy 10 marca a 7 kwietnia] „hui” [czyli przypuszczalnie kometa] pojawiła się w gwiazdozbiorze Qianniu [„Wołu”, fragment gwiazdozbioru Koziorożca z gwiazdami α i β Capricorni], widoczna była przez ponad 70 dni.

Trzeci rok ery Jìanpíng, trzeci miesiąc, dzień jiyou [24 kwietnia 4 r. p.n.e.]. Kanclerz [Ping] Dong umarł. „Bo” [„gwiazda krzaczasta”, kometa albo gwiazda nowa] była widoczna w gwiazdozbiorze Hegu. [fragment gwiazdozbioru Orła z α Aql -powszechna nazwa Altair,oraz β i γ Aql]

O tym drugim obiekcie wspomina także koreańska „Kronika Trzech Królestw”:

W dniu jiyou, w drugim [pomyłka, powinien być trzeci] miesiącu 54 roku króla Hyeokgeose „bo” była widoczna w gwiazdozbiorze Hegu.

Możliwe, że któryś z tych obiektów jest odpowiednikiem Gwiazdy Betlejemskiej, chociaż nie sposób tego jednoznacznie udowodnić. Ale pokazuje to, że opowieść Ewangelii Mateusza nie musi być jedyną historyczną relacją o Gwieździe Betlejemskiej. Zresztą nawet biorąc pod uwagę źródła chrześcijańskie, nie możemy stwierdzić, czy aby na pewno relacja Mateusza o Gwieździe jest jedyną niezależną. Weźmy np. fragment listu św. Ignacego do Efezjan (19,2-3, tłumaczenie: Anna Świderkówna) napisanego ok. 107 r.:

Zabłysła na niebie gwiazda ponad wszystkie gwiazdy, a światło jej było niewysłowione i zadziwiała swoją nowością. Wszystkie inne gwiazdy razem ze Słońcem i Księżycem chórem ją otoczyły, a ona dawała więcej światła niż wszystkie pozostałe. I zaniepokoiły się, skąd ta nowość tak do nich niepodobna.

Nie wiemy, czy wzmianka ta opiera się tylko na Ewangelii Mateusza, czy też nawiązuje do niezależnych informacji przekazywanych przez chrześcijańską tradycję (jasność Gwiazdy), czy należy ją rozumieć tylko czysto symbolicznie (Gwiazda jest utożsamiana z Chrystusem), czy także historycznie. Niektórzy próbują, słusznie lub nie, doszukać się tradycji o Gwieździe, astronomicznych aluzji w słynnym 12 rozdziale Apokalipsy św. Jana opowiadającym o Niewieście Obleczonej w Słońce i narodzinach Mesjasza. Co pokazuje, że sprawa z Gwiazdą Betlejemską nie jest wcale taka jednoznaczna (że wspomina ją tylko Mateusz, który miał ją zmyślić), jak uważa wielu ludzi w tym Majewski. Natomiast oczekiwanie, że o Gwieździe Betlejemskiej powinny rozpisywać się wszystkie dzieła historyczne świata starożytnego, jest totalną naiwnością.

A do kwestii, dlaczego o Gwieździe Betlejemskiej milczą Łukasz i Józef Flawiusz jeszcze wrócimy.

17:25 Niezwykła gwiazda jest popularnym motywem literackim opowieści o narodzinach niezwykłych postaci. Pojawia się choćby w opowieściach o narodzinach Aleksandra Wielkiego czy Oktawiana Augusta. W starożytności było głębokie przekonanie, że przyjściu na świat wybitnej postaci towarzyszą znaki na niebie.

Odpowiedź: Przejrzałem tę pozycję: Gary W. Kronk, Cometography: A Catalog of Comets, Volume 1: Ancient-1799, Cambridge University Press (1999) -najpełniejszy katalog historycznych obserwacji komet od starożytności, aż po dzień dzisiejszy (w kolejnych tomach). Kronk w swojej pracy zamieszcza na końcu także dodatek o niepotwierdzonych obserwacjach komet (Appendix I, Uncertain Objects, chodzi głównie o te obiekty niemające odpowiednika w chińskich źródłach). Przejrzałem cytowany powyżej A Catalogue of Greco-Roman Comets from 500 B.C. to A.D. 400 Ramseya. Ponieważ, jak wspominałem wyżej w starożytności w relacjach grecko-rzymskich prawie nie ma informacji o obserwacjach gwiazd nowych, to uznałem, że możemy się ograniczyć tylko do komet. I nie, NIGDZIE nie ma zmyślonej starożytnej relacji (tzn. niepotwierdzonej w niezależnych źródłach chińskich czy babilońskich), że narodzinom jakiejś wybitnej historycznej postaci miała towarzyszyć na niebie jakaś kometa! To są BZDURY, to jest po prostu MIT zmyślony przez jaśnie oświeconych racjonalistów i powtarzany przez niedouczonych i barwnie gadających popularyzatorów, takich jak Majewski, dla naiwnej publiczności. To są takie same KŁAMSTWA, jak twierdzenia, że w średniowieczu Kościół nauczał o płaskiej Ziemi, czy masowo palił czarownice! Jeśli już bywały jakieś niepotwierdzone relacje o kometach, to raczej w przypadku śmierci danej postaci historycznej (jak np. cesarza Augusta), a nie w przypadku jej narodzin. Za to mamy jeden spektakularny przykład POTWIERDZONEJ komety podczas narodzin wybitnej postaci, tzn. Mitrydatesa VI Eupatora („z dobrego ojca”), króla Pontu (ok. 135 r. p.n.e. -63 r. p.n.e.). Inna potwierdzona spektakularna kometa jaśniała na niebie w czasie gdy obejmował tron ok. 119 r. p.n.e., o czym informuje nas rzymski historyk Justynus:

Przyszłą wielkość Mitrydatesa zapowiadały także niezwykłe zjawiska na niebie. Oto zarówno w roku jego urodzin, jak i objęcia tronu, za każdym razem przez siedemdziesiąt dni tak jasno świeciła kometa, że zdawało się płonąć całe niebo. Swoją wielkością nie tylko ogarnęła czwartą część nieba, ale i swoim blaskiem przyćmiła światło Słońca. Czas od jej pojawienia się aż do zniknięcia wynosił cztery godziny.-Marek Junianus Justynius, Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa, Księga XXVII,4 (przekład Ignacy Lewandowski)

O pierwszej z tych komet wzmiankuje także filozof Seneka Młodszy:

Za panowania Attalosa [Attalosa III, króla Pergamonu w latach 138-133 p.n.e.] ukazała się kometa, początkowo średniej wielkości, ale później się wzniosła, rozprzestrzeniła, sięgając aż do równika, tak że niezmierną wielkością stała się równa strefie nieba nazwanej Drogą Mleczną. -Lucjusz Anneusz Seneka, O zjawiskach natury VII,15,2 (tłumaczenie: Leon Joachimowicz)

Natomiast w źródłach chińskich mamy następujące zapiski. Najstarsze znajdują się „Zapiskach historyka” (Shiji) chińskiego „ojca historii”, Sima Qiana (żył w latach 145 -86 p.n.e.) mamy taki zapis:

W erach Yuanguang [134-129 p.n.e.] i Yuanshou [122-117 p.n.e., obie ery za rządów cesarza Han Wudi, panującego przez rekordowe 54 lata od 141 do 87 r. p.n.e., podczas którego dynastia Han, będąca u szczytu potęgi, dokonała największych podbojów terytorialnych] sztandar Chi You pojawił się ponownie. Później armie wyruszyły ze stolicy w cztery strony świata.

A w kolejnej księdze „Zapisków historyka” poświęconej składaniu ofiar:

Po trzech latach [w 114 r. p.n.e.] pewien urzędnik rzekł: „Pomyślne znaki Nieba zostały właściwie użyte jako nazwy Yuan [cesarskich er]. Numerowanie 1,2... nie było właściwe. Pierwszy Yuan zwano Jian [„początkowy” od 141 r. p.n.e.]. Drugi Yuan zwano Guang [„wspaniały”] od changxing [tłumaczone zazwyczaj jako „długa gwiazda”]. Trzeci Yuan zwano Shou [„zwierzęcy”] od schwytanego jednorożca”.

Natomiast w „Księdze Wcześniejszych Hanów” mamy takie oto wzmianki:

W szóstym miesiącu szóstego roku ery Jianyuan [cesarza] Wudi [3 lipca -1 sierpnia 135 r. p.n.e.] „bo” była w północnej ćwiartce nieba.

W ósmym miesiącu szóstego roku ery Jianyuan [31 sierpnia -29 września 135 r. p.n.e.] changxing zjawiła się we wschodniej ćwiartce [nieba]. Długa na całe niebo. Po 30 dniach zniknęła. Wróżbita powiedział: „To sztandar Chi You!” [w transkrypcji Wade: Chi’h’yu, mityczny rywal legendarnego Żółtego Cesarza, przeciw któremu się zbuntował, lecz został pokonany, czczony jako bóstwo wojny].

Nie jest jasne, czy chodzi o dwie różne komety, czy jedną tę samą, zauważoną dwukrotnie. Okres od lipca do września odpowiada 70 dniom raportowanym w dziele Justyniusa. Seneka wzmiankuje, że kometa początkowo była średniej wielkości, później się rozprzestrzeniła.

W komentarzu do dzieła „Istotny wybór z historii powszechnej” (Thung Chien Kang Mu, napisanego w roku 1189, które na podstawie starszych źródeł opisuje historię Chin i świata od roku 402 p.n.e. do 959 n.e.), mamy uzupełniającą wzmiankę:

W ósmym miesiącu pierwszego roku ery Yuanguang [21 sierpnia -18 września 134 r. p.n.e.] changxing rozciągnęła się wzdłuż niebios.

Wydaje się, że komentator pomylił rok, jako że pojawienie się komety uznano jako znak do zmiany cesarskiej ery.

Znowu w „Księdze Wcześniejszych Hanów” o komecie z 119 r. p.n.e.:

W czwartym miesiącu czwartego roku ery Yuanshou [8 maja -6 czerwca 119 r. p.n.e.] changxing znowu widziano na północnym zachodzie.

„Istotny wybór z historii powszechnej” dodaje uzupełniającą wzmiankę:

Wiosną czwartego roku „bo” pojawiła się na północnym wschodzie, a latem changxing widziano na północnym zachodzie.

Patrz: J. K. Fotheringham, The New Star of Hipparchus and the Dates of Birth and Accession of Mithridates, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 79.3 (1919) 162-167 https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1919MNRAS..79..162F/abstract oraz John T. Ramsey, Mithridates, the Banner of Ch'ih-Yu, and the Comet Coin, Harvard Studies in Classical Philology Vol. 99 (1999), str. 197-253.

No dobra, ale jeszcze dla pewności sprawdziłem gwiazdy nowe. I jedyną wzmianką, jest to, że podczas narodzin rzymskiego cesarza Aleksandra Sewera (ur. 208 r.panował w latach 222-235), miano w dzień widzieć na niebie gwiazdę:

Podobno w pierwszym dniu po przyjściu na świat Aleksandra [1 października 208 r. n.e.] widziano przez cały dzień w pobliżu Arka Cezarea [w Fenicji] gwiazdę pierwszej wielkości, a w pobliżu domu jego ojca słońce otoczone błyszczącym kręgiem. -Historia Augusta, Żywot cesarza Aleksandra Sewera 13 (tłumaczenie: Hanna Szelest)

W źródłach chińskich brak jest potwierdzenia tej obserwacji. Może jednak znowu, jak w przypadku cesarza Honoriusza, chodzić o obserwację planety Wenus za dnia, która 1 października 208 r. znajdowała się w pobliżu maksymalnej elongacji ok. 42 stopnie od Słońca i w pobliżu dążącego do pierwszej kwadry Księżyca (w odległości 9 stopni). Nie ma dowodu, że ta obserwacja została wyssana z palca. Richard Stothers w przypisie do swojej pracy o SN185 ["Is the Supernova of A.D. 185 Recorded in Ancient Roman Literature?" str. 443 przypis 1] uważa zaś, że wzmianka ta mogła być wzorowana właśnie na historii Gwiazdy Betlejemskiej, jako że Aleksander Sewer i jego otoczenie miało kontakty z chrześcijanami (jego matka Julia Mamaea miała uczyć się filozofii od Orygenesa), a według Historia Augusta (która jednak uznawana jest za niezbyt wiarygodne źródło, omówienie w: Ignacy Lewandowski, „Historiografia rzymska”, Wydawnictwo poznańskie 2007, str. 398-414), miał on czcić Chrystusa, jednak na sposób pogański:

Zanim przejdę do wojen, wypraw i zwycięstw Aleksandra, powiem kilka słów o jego życiu codziennym i domowym. Tryb jego życia był taki: najpierw, jeśli mógł, to znaczy jeśli nie spędzał nocy z żoną, w godzinach porannych spełniał obrzędy religijne w swojej domowej kaplicy; miał tam zarówno wizerunki ubóstwionych cesarzy (wybrał jedynie najlepszych), jak i ludzi szczególnie szlachetnych, między nimi Apoloniusza [z Tiany], i jak twierdzi historyk jego czasów — Chrystusa, Abrahama, Orfeusza oraz innych ludzi tego rodzaju, a także wizerunki przodków. -Historia Augusta, Żywot cesarza Aleksandra Sewera 29 (tłumaczenie: Hanna Szelest)

Widzimy, że jest to zupełny wyjątek, a nie reguła. Majewski twierdzi, że niezwykła gwiazda jest popularnym motywem literackim opowieści o narodzinach niezwykłych postaci (jak widzimy to bzdura) i że pojawia się choćby w opowieściach o narodzinach Aleksandra Wielkiego czy Oktawiana Augusta. Tylko że to nieprawda. Nie ma żadnych relacji o pojawieniu się niezwykłej gwiazdy podczas ich narodzin. Swetoniusz (Żywoty Cezarów, August 94) podaje wiele niezwykłych znaków związanych z narodzinami Oktawiana Augusta. Nie ma tam jednak wzmianki o żadnej niezwykłej gwieździe (choć są odniesienia do horoskopu Oktawiana, o czym dalej).

Tak samo z Aleksandrem Wielkim. W podstawowych źródłach historycznych o jego życiu (Diodor Sycylijski, Plutarch, Kurcjusz Rufus, Flawiusz Arrian, Justynius), choć też są opisywane niezwykłe znaki towarzyszące jego narodzinom i młodości (szczególnie u Plutarcha), to jednak nie ma wzmianek o żadnej niezwykłej gwieździe. Jedyną relacją, która ma jakieś powiązania z astronomią, jest relacja w fantastycznym Romansie o Aleksandrze (mylnie przypisywanym Kallistenesowi z Olintu, historykowi Aleksandra Wielkiego, którego jednak Aleksander za udział w rzekomym spisku skazał na śmierć w 327 r. p.n.e., stąd autora nazywa się Pseudo-Kallistenesem), którego najstarsza znana grecka wersja (i zawierająca najmniej elementów bajecznych w stosunku do późniejszych wersji), jak się dzisiaj na ogół przyjmuje, została zredagowana w III w. po Chrystusie (choć źródła, na których się opierał, mogą być wcześniejsze). W Romansie o Aleksandrze nie ma jednak wzmianki o niezwykłych gwiazdach, są za to odniesienia astrologiczne.

Tu trzeba powiedzieć, że astrologia, przynajmniej w wersji grecko-rzymskiej, jako sztuka układania horoskopów, pojawiła się dopiero na przełomie II i I w. p.n.e. wraz z upadkiem (i zwulgaryzowaniem) niezwykle wcześniej wyrafinowanej nauki epoki hellenistycznej. Według Witruwiusza, rzymskiego autora z czasów Oktawiana Augusta, pierwszą szkołę astrologii założył Berosus (Berossos), żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e. zhellenizowany kapłan babiloński (autor zaginionego dzieła Babyloniaka o historii Babilonii w trzech księgach, zachowały się jedynie fragmenty i to bardzo pośrednio), osiadły na greckiej wyspie Kos:

Resztę zagadnień z zakresu astrologii, a mianowicie badanie wpływów, jakie wywiera dwanaście gwiazdozbiorów, pięć planet, słońce i księżyc na życie ludzkie, musimy pozostawić obliczeniom Chaldejczyków, gdyż znają oni sztukę stawiania horoskopów i przepowiadania faktów i przyszłości na podstawie praw właściwych gwiazdom. Wykazując wielką bystrość umysłu, odkrycia te pozostawili synowie ludu chaldejskiego. Pierwszy Berosus osiadłszy na wyspie i mieście Kos otworzył tam szkołę, po nim z równym zapałem Antypater, a potem Atenodorus, który pozostawił zasady stawiania horoskopów opartych nie tylko na chwili urodzenia, lecz i na chwili poczęcia. -Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, IX 6,2 (tłumaczenie: Kazimierz Kumaniecki)

Nawet jeśli to prawda, to astrologia rozpowszechniła się na większą skalę dopiero 200 lat później. Pośród egipskich papirusów, przynajmniej do lat 70-tych XX w., nie znaleziono żadnego horoskopu, czy to napisanego po grecku, czy egipskim pismem demotycznym, datowanego wcześniej niż ok. 80 r. p.n.e. (Lucio Russo, Zapomniana rewolucja: grecka myśl naukowa, a nauka nowoczesna, Universitas, Kraków 2005, str. 301 przypis 82, odwołujący się do: Otto Neugebauer, A History of Ancient Mathematical Astronomy, Springer-Verlag 1975 wykres 1 na str. 1371, gdzie ukazano rozkład czasowy znalezionych horoskopów -maksimum wypada ok. 100 r. n.e., zaś horoskopów pisanych pismem demotycznym nie ma nawet 20 -przy kilkuset greckich. Wbrew mitowi, Egipcjanie nie zajmowali się astrologią, która jest wynalazkiem greckim. I prawie w ogóle nie zajmowali się astronomią, Neugebauer, pisząc swoje fundamentalne dzieło na niemal 1500 stron o starożytnej astronomii świata Zachodu, poświęcił str. 559-568 napisaniu, że o egipskiej astronomii nie ma on co pisać).

W każdym razie w Romansie o Aleksandrze, w pierwszej księdze [polski przekład: Krzysztof Nawotka (przekład, wstęp i komentarz), "Fontes Historiae Antiquae XIV: Pseudo-Kallistenes, Romans o Aleksandrze", Wydawnictwo naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza 2014, na stronie Attalus.org dostępne są tłumaczenia angielskie: http://www.attalus.org/info/alexander.html] opisana jest zupełnie apokryficzna historia narodzin Aleksandra Wielkiego. Miał on zostać spłodzony przez egipskiego faraona Nektanebo II, władcy Egiptu w latach 360-342 p.n.e., kiedy to Egipt, po podbiciu przez perskiego króla Kambyzesa w 525 r. p.n.e., zbuntował się przeciw władzy Persów (którzy jednak w końcu obalili Nektanebo i na powrót poddali ten kraj swej władzy, aż w 332 r. p.n.e. zdobył go Aleksander Wielki). Według Romansu o Aleksandrze, Nektanebo, wielki mag i astrolog, uciekł do Macedonii. Tam czarami uwiódł królową Olimpias, żonę macedońskiego króla Filipa II i przyszłą matkę Aleksandra (który przyszedł na świat w 356 r. p.n.e., kiedy historyczny Nektanebo II ciągle rządził w Egipcie). I po sprawdzeniu horoskopu obojga, obcował z nią płciowo, wmawiając jej, że będzie ona kochała się z bogiem, którego widziała we śnie (który Nektanebo magicznymi ziołami na nią celowo sprowadził) i spłodzi dziecko, które pomści krzywdy, jakich doznała od swego męża Filipa. Później mamy scenę narodzin Aleksandra, gdy Nektanebo studiując położenie ciał niebieskich i związane z tym astrologiczne wróżby, zmusza królową do wstrzymywania porodu, aż nadejdzie właściwa pora:

Gdy dopełnił się okres ciąży i zbliżał czas rozwiązania, Olimpias usiadła na zbawczym dla położnic krześle i zaczęła odczuwać bóle porodowe. Nektanebo stanął obok niej, zmierzył drogi gwiazd na nieboskłonie stosownie do ruchu kręgów zodiaku i rzekł: „Wstań na moment z krzesła i zażyj przechadzki, bo teraz Skorpion wyznacza los narodzin i promienny Helios w czterokonnym zaprzęgu, gdy widzi tłum stworzeń powietrznych idących z tyłu, zupełnie odsunie z nieba urodzonego w tej godzinie. Dostojna pani, kontroluj się jeszcze i w czasie będącym pod wpływem tej gwiazdy, bo teraz los narodzin wyznacza Rak i Kronos -ofiara spisku swych dzieci po tym, gdy on sam uciął (ojcu) oba jądra, a potem ustąpił przed władcą morza Posejdonem, podziemnym Plutonem i władającym niebieskim tronem Zeusem. Narodzony w tej godzinie -to bez wątpienia istota bezsilna. Powstrzymaj się na moment jeszcze i w tej chwili, bo rogata Mene w wozie zaprzężonym w woły opuściła najwyższy punkt nieba i zeszła na Ziemię, by objąć pięknego pasterza, chłopca Endymiona. Dlatego teraz urodzony umrze od ognia. Też i to miejsce na niebie nie jest korzystne dla porodu, bo miłująca łoże Afrodyta, matka łucznika Erosa, utraci ugodzonego przez dzika Adonisa. Urodzony w tej godzinie przyjmie blask kobiet z Byblos i wznieci hałas wokół siebie i pokaże lwie usposobienie jak Ares. Jego, miłośnika koni i wojownika, bezbronnego i nagiego, Helios wystawił na pokaz leżącego na łożu cudzołóstwa: dlatego będą lekceważyć urodzonego w tej godzinie. Przeczekaj jeszcze królowo gwiazdę Hermesa, obok Koziorożca o znienawidzonym imieniu, bo możesz urodzić niebywale uczonego i kłótliwego szaleńca -twoje dziecko: w tej godzinie urodziłabyś monstrum. A teraz królowo usiądź wygodnie na dobroczynnym krześle i poczuj mocniejsze i bardziej energiczne bóle porodowe. A miłujący panny Zeus ukazujący donoszonego w udzie bachicznego Dionizosa jest teraz pogodny w zenicie i między Wodnikiem a Rybami staje się baraniorogim Amonem, aby umożliwić powrót Egipcjanina władcy świata króla”. W chwili gdy to mówił, a dziecko spadało na ziemię, rozbłysła błyskawica, zagrzmiał grzmot, nastąpiło trzęsienie ziemi, które zakołysało całym światem. -Pseudo-Kallistenes, Romans o Aleksandrze Wielkim I,12 (wersja grecka α) I,12 (tłumaczenie: Krzysztof Nawotka).

Co pokazuje, że astrologia potrafi się dopasować do każdej sytuacji, skoro rzekomo odpowiedni układ gwiazd może się zmienić w każdej minucie, co miałoby niby tłumaczyć rozbieżności losów ludzi urodzonych w tym samym dniu.

Podobnie odniesienia astrologiczne mamy w biografii Oktawiana Augusta:

Przebywając chwilowo na wywczasach w Apolonii August w towarzystwie Agryppy odwiedził obserwatorium astrologa Teogenesa. Gdy ten przepowiadał Agryppie, który pierwszy o swój los zapytywał, wspaniałą i wręcz niezwykłą przyszłość. August uparcie taił datę swych urodzin i nie chciał jej wyjawić z obawy i ze wstydu, żeby jego przyszłość nie okazała się mniej sławna. Wreszcie po długich naleganiach i bardzo niechętnie podał August dzień swych urodzin. Teogenes aż skoczył z miejsca i rzucił mu się do nóg w hołdzie. Odtąd nabrał August takiego zaufania do swych losów, że podał do wiadomości publicznej swój horoskop i wybić kazał srebrny pieniądz z odciskiem znaku Koziorożca, pod którym się urodził [Oktawian August urodził się 23 września 63 r. p.n.e. kiedy Słońce wstępuje do znaku Wagi - Swetoniusz, August 5, choć Swetoniusz jest niekonsekwentny- 9 miesięcy wcześniej Oktawian począł się w znaku Koziorożca].-Swetoniusz, Żywoty Cezarów, August 94

Pozostaje jeszcze kwestia, dlaczego Pliniusz Starszy, po zacytowaniu we wcześniej przytoczonej wzmiance fragmentu autobiografii Oktawiana Augusta, pisze dalej o nim, że w duszy zaś cieszył się, ponieważ tłumaczył sobie, że owa kometa pojawiła się dla niego i że on się pod nią urodził. A przecież kometa pojawiła się w lipcu 44 r. p.n.e. niemal 19 lat po narodzinach Oktawiana! Ramsey i Licht [The Comet of 44 B.C. and Ceasar's Funeral Games, podrozdział The SIDUS IULIUM and Octavian’s Birth Sign Capricorn, str. 147-153] stawiają taką oto hipotezę, którą tu w uproszczeniu streszczę. Otóż po obliczeniu orbity Komety Cezara doszli oni do wniosku, że w lipcu 44 r. p.n.e. wschodziła ona w tym samym czasie, na około godzinę przed zachodem Słońca, co Koziorożec, który Oktawian August zaadoptował jako swój znak Zodiaku. Ponieważ wedle niektórych astrologów (takich jak Marek Maniliusz, żyjący w czasach Augusta, autor traktatu Astronomica), znaki podczas wschodu otrzymują własną siłę i uwalniają ją dalej (et ortu accipiunt proprias vires ultraque remittunt, Astronomica IV,503-504) to Oktawian uznał pojawienie się komety jako specjalny znak dla siebie. Co więcej, Koziorożec, jako najbardziej na południe wysunięty wówczas gwiazdozbiór zodiakalny, był uważany, za „studnię dusz”, skąd wracały one do swojej odwiecznej nieśmiertelności, zaliczone w poczet bogów (o czym świadczą teksty późnoantyczne jak Komentarz do snu Scypiona I,12,2 Makrobiusza). Łącząc wszystkie te przesłanki, Oktawian mógł uznac, że boski Juliusz Cezar pod postacią komety, niedługo po tym, jak zaadoptował Oktawiana na syna i następcę, który teraz narodził się jako kolejny bóg.

Jak widać, zapatrywania starożytnych (ale przypominam, że powyżej opisany scenariusz, to tylko hipoteza i pewna interpretacja!) na rolę zjawisk niebieskich w życiu jednostek, mogły być zupełnie dziwaczne i niezrozumiałe dla nas, żyjących w niby racjonalnej epoce.

Podobnie również i Gwiazdę Betlejemską próbowano tłumaczyć nie jako pojedynczy konkretny niezwykły obiekt na niebie, tylko jako zjawisko astrologiczne, które zostało w niejasny sposób przedstawione przez Mateusza -czy to z racji niezrozumienia historii, czy też celów, jako pewną zakodowaną wiadomość. Opowieść Mateusza nie odnosi się bowiem wprost do terminów, jakie znamy z pism starożytnych astrologów. Teorii astrologicznych była masa -najbardziej znana, to klasyczna teoria o potrójnej koniunkcji Jowisza i Saturna w rybach w 7 r. p.n.e. Ale istnieją też inne.

Popularność w ciągu ostatnich 30 lat zdobyła hipoteza amerykańskiego astronoma Michaela Molnara. Na podstawie reguł wyłożonych w grecko-rzymskich traktatach astrologicznych, Marka Maniliusza, Klaudiusza Ptolemeusza, Wettiusza Walensa, Juliusza Firmicusa Maternusa i innych -przyjmując, że astrologia o podstawie hellenistycznej dominowała w tym okresie na Wschodzie, odtworzył możliwy horoskop Króla Żydowskiego. Kluczową rolę odgrywały tu zakrycia Jowisza przez Księżyc 20 marca i 17 kwietnia 6 r. p.n.e. Swoje dociekania Molnar przedstawił w pracyThe Magi's Star from the Perspective of Ancient Astrological Practices, Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society, Vol. 36, str.109-126 (1995) http://adsabs.harvard.edu/abs/1995QJRAS..36..109M oraz w książce: The Star of Bethlehem, The Legacy of the Magi, Rutgers Univeristy Press, 1999. Hipoteza Molnara wzbudziła zainteresowanie, gorące dyskusje i polemiki, zdobyła zarówno zwolenników, jak i zagorzałych przeciwników, co doprowadziło do poświęconej jej konferencji na Uniwersytecie w Groningen w 2014. Jej efektem była monografia, The Star of Bethlehem and the Magi: Interdisiciplinary Perspectives from Experts on the Ancient Near east, the Greco-Roman World and Modern Astronomy, redakcja Peter Barthel i George van Kooten, Brill, 2015. Streszczenie hipotezy Molnara polski czytelnik znajdzie w pracy Jarosława Włodarczyka, Tajemnica Gwiazdy Betlejemskiej, Świat Książki 2005, str. 135-156.

Czy któreś z tych teorii astrologicznych na temat Gwiazdy Betlejemskiej mają jakieś pokrycie w rzeczywistości, tego nie wiem. Problemem jest bowiem jak zawsze, interpretacja opisu zachowania Gwiazdy w Ewangelii Mateusza -i czy da się go dopasować do znanych nam procedur starożytnych astrologów. A te znamy słabo i jak to zawsze było z astrologią -były niejednoznaczne i niekonsekwentne. Toteż w przypadku astrologii, w temacie Gwiazdy Betlejemskiej wszystko jest możliwe i niczego nie potrafimy ani udowodnić, ani z całą pewnością wykluczyć.

A jak w starożytnej astrologii interpretowano pojawienie się komet? Bardzo różnie, nie tylko, jak się często wmawia, jedynie jako zapowiedź nieszczęścia. Pliniusz Starszy tak opisywał znaczenie przypisywane różnym rodzajom komet:

92 Uważa się, iż ma znaczenie, w którym kierunku zmierza kometa albo od jakiej gwiazdy czerpie <swoją> siłę, do czego jest podobna i w których miejscach rozbłyśnie. 93 Jeśli <kometa> podobna jest do tibii [instrument muzyczny z dwiema piszczałkami], zwiastuje coś sztuce muzycznej; jeśli <znajduje się> w intymnych miejscach jakiegoś znaku Zodiaku, zapowiada nieprawość obyczajów; jeżeli <kometa> tworzy z jakimiś gwiazdami trójkąt lub czworokąt równoboczny, wskazuje na talenty i erudycję; kiedy znajduje się w głowie północnego lub południowego Węża, oznacza to otrucie.-Pliniusz Starszy, Historia Naturalna II,92-93

Istnieje za to ciekawa wzmianka w komentarzu do Eneidy Wergiliusza, przypisywanym niejakiemu Maurusowi Serwiuszowi Honoratusowi (znanemu tez jako Serwiusz Gramatyk), który miał żyć na przełomie IV i V w. Serwiusz w swoim obszernym encyklopedycznym komentarzu komentował każdy szczegół wzmiankowany w Eneidzie. W tym opis komet w X księdze:

Nie inaczej wśród nocy pogodnej w pomroce

Komety krwawo płoną lub Syriusz migoce -Wergiliusz, Eneida X,272-273 (tłumaczenie: Tadeusz Karyłowski)

Sergiusz w swoim komentarzu omawia obszernie znaczenie wielu rodzajów komet, jakie wyszczególniali starożytni i co one wróżą, powołując się na Pliniusza Starszego i Rufusa Festusa Awienusa żyjącego w IV w. rzymskiego autora traktatów geograficznych (zachowanych jedynie fragmentarycznie). Komety najczęściej rzeczywiście zwiastowały różne nieszczęścia. Ale jest jeden ciekawy fragment, który mówi co innego:

Est etiam alter cometes, qui vere cometes appellatur; nam comis hinc inde cingitur. hic blandus esse dicitur. qui si orientem attenderit, laetas res ipsi parti significat; si meridiem, Africae aut Aegypto gaudia; si occidentem inspexerit, terra Italia voti sui compos erit. hic dicitur apparuisse eo tempore quo est Augustus sortitus imperium; tunc denique gaudia omnibus gentibus futura sunt nuntiata. si septemtrionem attenderit, prospera universa significat.