Męczeństwo 12 Apostołów
Niniejszy tekst nie jest pracą apologetyczną a jedynie ciekawą „zabawą” z punktu widzenia historycznego. Podjąłem w nim próbę zebrania najstarszych przekazów dotyczących dalszych losów Dwunastu Apostołów a zwłaszcza sposobu w jaki zakończyli oni swe życie. To zagadnienie interesowało mnie od dawna. Na bazie zebranego poniżej materiału każdy może próbować rekonstruować owe dzieje z większym lub mniejszym sukcesem. Zebrane podania nie zawsze są jednorodne ale nigdy tak nie jest w żadnej kwestii tyczącej się odtwarzania przeszłości. Istnieją spory nawet w kwestiach historii współczesnej więc czegóż żądać więcej w przypadku epoki starożytnej. Niemniej jednak wydaje mi się, że jak na starożytność mamy tu zadziwiająco dużo pewnych i bardzo wczesnych przekazów. Tyczy się to zwłaszcza męczeństwa najważniejszych Apostołów chrześcijaństwa takich jak Piotr i Paweł. Ale nie tylko. Zapraszam do lektury tego pasjonującego zagadnienia.
Apostoł Andrzej
Greckie Dzieje Andrzeja (II/III wiek) oraz Pseudo-Hipolit i Pseudo-Epifaniusz utrzymywali w IV i V wieku, że Andrzej został ukrzyżowany w Patras, w dzielnicy Achaji (Grecja), gdzie następnie został pogrzebany. Utrzymywali tak też Orygenes, Epifaniusz Mnich i Piotr Chryzolog. Ciało Andrzeja miało zostać przeniesione do Konstantynopola w 357 roku (Filostorgius, Historia Kościoła, III,2) razem ze szczątkami św. Łukasza Ewangelisty (Hieronim, De Viris Illustribus, VII).
Apostoł Filip
W Aktach Filipa z IV wieku (patrz również Dodatek w tzw. manuskrypcie paryskim) czytamy, że Filip został zamęczony przez ścięcie w Hierapolis. Według Pseudo-Hipolita Filip istotnie zginął w Hierapolis (za Domicjana) ale przez ukrzyżowanie głową w dół. Taką samą informację znajdujemy w apokryficznym Liście Tyberiusza do Piłata (dodatek do apokryficznych Akt Piłata) oraz w greckiej recenzji Dziejów Filipa (144-146). Polikrates z Efezu cytowany u Euzebiusza (Historia Kościelna, III,31,3) potwierdza w 190 roku, że Filip spoczywa w Hierapolis ale niektórzy (Tüchle) uważają, że chodzi tu o innego Filipa, tzw. Ewangelistę (Dz 21,8), który nie był Apostołem. Pseudo-Abdiasz i Herakleon twierdzili, że Apostoł Filip zmarł śmiercią naturalną. Taką informację przekazuje również łacińska recenzja Męczeństwa Filipa (5).
Apostoł Bartłomiej
W literaturze kościelnej przed Euzebiuszem brak wzmianek na temat losów tego Apostoła. Breviarium Apostolorum jako pierwsze a za nim Pseudo-Hipolit podają, że Bartłomiej zginął w Armenii, w Allanum, ukrzyżowany głową w dół. Informację tę powtarza święty Doroteusz oraz Mojżesz z Choreny, który w swej Historii Armenii (IX) w VII wieku pisze bez szczegółów o męczeństwie św. Bartłomieja w Armenii w mieście Arepan.
Według św. Teodora Bartłomiej został obdarty ze skóry a według apokryficznych Akt Bartłomieja z V wieku oraz Historii Apostolskich Pseudo Abdiasza został z rozkazu króla Astagesa pobity metalowymi prętami a następnie odcięto mu głowę. Inna tradycja powtarza wątek obdarcia ze skóry a następnie ukrzyżowania głową w dół przez tego samego króla Astagesa.
Z kolei Dodatek (w tym tzw. manuskrypt paryski) do apokryficznych Akt Filipa (52) z IV wieku mówi o śmierci Bartłomieja w Likaonie.
Apostoł Tomasz
Według apokryficznych Akt Tomasza (ok. 180-230 roku) Apostoł ten zginął jako męczennik, przebity włócznią. Pseudo-Hipolit i Pseudo-Epifaniusz precyzuje, że Tomasz zginął w Kalaminie w Indiach. Powtarza to św. Izydor z Sewilli w 630 roku i Martyrologium Rzymskie. Etiopskie Męczeństwo Bartłomieja podaje, że król Aqrepos utopił św. Tomasza w morzu z workiem piasku na szyi. Z kolei Klemens Aleksandryjski powoływał się na Herakleona (Kobierce, IV,71,3), który twierdził, że Apostoł Tomasz zmarł śmiercią naturalną. Rufin (Historia Kościoła, II,5), Jan Chryzostom (Komentarz do Listu do Hebrajczyków, XXVI) i Sokrates Scholastyk (Historia Kościoła, IV,18) twierdzili, że Apostoł ten został pogrzebany w Edessie.
Apostoł Juda Tadeusz
Miał zginąć ok. 65 roku w Arad koło Bejrutu w prowincji Syrii razem z Apostołem Szymonem Kananejczykiem. Ich losy ostateczne opisują apokryficzne Akta Szymona i Judy, powstałe wedle Justusa Lipsiusa w IV lub V wieku. Nicephorus Callistus (Historia Kościelna, II,40) potwierdza przekaz o męczeństwie Judy w Syrii. Wedle innych przekazów był on ukrzyżowany w Edessie w roku 72 a jeszcze inni mówią o pobiciu go kijami na śmierć i odcięciu głowy wielkim toporem w Suanis w Persji. Armeńskie Akta Tadeusza twierdziły, że Apostoł ten zginął od miecza.
Dalsze przekazy mówią o śmierci Judy w Armenii na górze Ararat gdzie został ukrzyżowany i przebity strzałami. Wersję taką zna Jan Damasceński i Menologie Bazylego oraz innych Greków, które precyzują, że to męczeństwo miało miejsce w mieście Ariarat. Łacińscy Martyrologiści, tacy jak Beda i Abdiasz, mówią o męczeństwie Apostoła Judy w Persji, której Armenia była wtedy częścią (Menologia cesarza Bazylego i innych Greków). Pseudo-Epifaniusz podawał, że Apostoł ten został ukrzyżowany w Ostrakine w Egipcie.
Apokryficzne Akta Tadeusza podają jednak w końcówce (8), że Juda zmarł śmiercią naturalną w Berytus. Taką samą informację powtarza Pseudo-Hipolit, który mówi o naturalnej śmierci Judy i jego pogrzebie również w Berytus.
Apostoł Szymon Kananejczyk/Zelota
Miał zginąć ok. 65 roku koło Bejrutu w prowincji Syrii razem z Apostołem Judą. Ich losy ostateczne opisują apokryficzne Akta Szymona i Judy (powstałe wedle Justusa Lipsiusa w IV lub V wieku), które mówią o przecięciu na pół Szymona Kananejczyka. Justus Lipsius w swej Passio Simonis et Judae doprecyzowuje, że Szymon został przecięty na pół w Suanir (Kolchida) w Persji. Św. Izydor z Sewilli w swej Złotej Legendzie napisanej ok. 1260 roku daje wyraz tej właśnie wersji wydarzeń. Martyrologie św. Hieronima, Bedy, Ado i Usuarda (pisał pomiędzy 850 i 865 rokiem) także widzą to męczeństwo w Kolchidzie lub w znajdującej się nieopodal Sarmacji a wcześniej pisał o tym w VI wieku również Wenancjusz Fortunatus, biskup Poitiers. Jeden z manuskryptów Konstytucji Apostolskich posiada notę, że Szymon Kananejczyk został ukoronowany chwałą męczeństwa w Judzie za czasów Domicjana, choć Breviarium Apostolorum z VIII wieku twierdziło, że stało się to za cesarza Hadriana.
Etiopscy chrześcijanie abisyńscy utrzymują, że Szymon został ukrzyżowany w Samarii (etiopska recenzja Męczeństwa Szymona). Jeszcze inną tradycję reprezentuje Mojżesz z Choreny, który mówi o męczeństwie Apostoła w Weriosforze, w kaukaskiej Iberii, zastrzegając jednak, że jest to tradycja niepewna (Historia Armenii, IX). Z kolei św. Doroteusz z Tyru pisał w 303 roku, że Szymon Zelota został zamęczony w Brytanii, w Caistor Lincolnshire (Synopsis de Apostole). Taką samą informację posiadał Pseudo-Epifaniusz.
Wschodnia tradycja przekazuje jednak, że Szymon Kananejczyk zmarł śmiercią naturalną w Edessie. Pisze o tym już w 379 roku Bazyl Wielki w swej Menologii oraz Ojcowie Kapadoccy w tym samym okresie. Pseudo-Hipolit mówi o naturalnej śmierci Apostoła ale w Jerozolimie.
Apostoł Jakub Większy
Męczeństwo tego Apostoła jest zasugerowane przez Jezusa (Mt 20,20-23) oraz opisane w Nowym Testamencie (Dz 12,1-2) i powtarza to za nim Pseudo-Hipolit oraz Euzebiusz (Historia Kościelna, III,5). Euzebiusz donosi za Klemensem Aleksandryjskim (Hypotyposes, VII), że zdrajca Jakuba nawrócił się w momencie jego egzekucji i został ścięty razem z nim (Historia Kościelna, II,9,2-3) ale można uznać to za mało prawdopodobne.
Apostoł Jakub Mniejszy
Jak donosi Flawiusz Apostoł ten został ukamienowany przez Żydów (Dzieje Izraela, XX,9,1). Powtarza to Pseudo-Hipolit najwyraźniej idąc za Hegezypem (Euzebiusz, Historia Kościoła, II,23,4-18). Inną tradycję ma jednak Nicephorus, który w 1320 roku mówi o ukrzyżowaniu Jakuba Mniejszego w Ostrakine w Egipcie Mniejszym (Historia Ecclesiastica, II,40).
Piotr Apostoł
Męczeństwo tego Apostoła jest chyba najlepiej poświadczone. Mówi o nim już Nowy Testament (J 21,18) a następnie Klemens Rzymski w 90 roku w swoim Liście do Koryntian (V,4-7). Apokalipsa Piotra napisana już ok. 135 roku zawiera zdanie wypowiedziane do Piotra przez Jezusa, w którym obrazowo przepowiedziano męczeństwo Apostoła w Rzymie: „Idź do miasta, które panuje nad Zachodem i wypij kielich, który ci obiecałem” (Papirus Rainer 17). Również napisane w latach 100-150 n.e. apokryficzne Wniebowzięcie Izajasza (IV,2-3) zawiera aluzję do męczeństwa św. Piotra przez Nerona. Kolejne poświadczenie znajdujemy u Dionizego z Koryntu w 180 roku (List do Rzymian cytowany w Historii Kościoła u Euzebiusza, II,25,8), który jako pierwszy wyraźnie mówi o męczeństwie Piotra w Rzymie. Pseudo-Hipolit podaje, że Piotra ukrzyżowano za Nerona. Potem już cała tradycja mówi o męczeństwie Apostoła Piotra w I wieku. Urodzony w 155 roku Tertulian pisał o Rzymianach, że „Piotr i Paweł zostawili im Ewangelię opieczętowaną nawet krwią własną” (Przeciw Marcjonowi, IV,5,1-3) oraz „Jeśli zaś jesteś w sąsiedztwie Italii, masz tam Rzym, którego powagę i my uznajemy. Jak szczęśliwy ten Kościół. Jemu to Apostołowie całą naukę razem z krwią swą przelali. Tu Piotr upodobnił się w męce do Pana, tu Paweł został ukoronowany śmiercią” (Preskrypcja przeciw heretykom, 36). Cytowany u Euzebiusza (Historia Kościoła, III,1,2-3) Orygenes w III wieku wspominał o ukrzyżowaniu Piotra głową w dół. Euzebiusz pisał: „Dzieje mówią, że w Rzymie, za jego [Nerona] panowania Paweł został ścięty, a Piotr przybity do krzyża. Wiadomość tę potwierdza nazwa cmentarzy rzymskich, które istnieją pod Piotra i Pawła wezwaniem” (Historia Kościoła, II,25,5). Podobnie pisał Tertulian: „Neron był pierwszy, który powstającą w Rzymie wiarę zdusił we krwi. Wtedy Piotr rzeczywiście opasany przez innego został przybity do krzyża”(Lekarstwo na ukłucie skorpiona, XV,3).
Apostoł Mateusz
Wedle jednych przekazów zginął on śmiercią męczeńską w Egipcie a wedle innych w Persji (Breviarium Apostolorum oraz etiopskie Męczeństwo św. Mateusza). Grecka recenzja Męczeństwa św. Mateusza (21-22) mówi o jego śmierci w mieście Myre. Pseudo-Abdiasz twierdził, że Mateuszzginął w Etiopii. Zdaniem Epifaniusza, biskupa Cypru, Mateusz zginął w Hierapolis. Jego śmierć miała nastąpić za Domicjana (Perfetto Legendario). Apokryficzne Akta Apostolskie informują o śmierci św. Mateusza w wyniku spisku podjętego przez króla Aeglippusa. Jedne tradycje mówią o śmierci Apostoła Mateusza od miecza (tak ma Breviarium Apostolorum oraz etiopskie i łacińskie Męczeństwo św. Mateusza u Pseudo-Abdiasza, 31) lub włóczni, jeszcze inne o jego naturalnej śmierci. Pseudo-Hipolit podaje, że święty „zasnął” w Persji. Zgadza się z nim Herakleon cytowany u Klemensa Aleksandryjskiego (Kobierce, IV,9). W XIX wieku wydano apokryficzne dziełko Martyrium S. Matthai in Ponto z III stulecia opublikowane przez Bonneta w Acta apostolorum apocrypha (Lipsk 1898), które opisuje męczeńską śmierć św. Mateusza. Źródło to ma jednak gnostycki charakter.
Apostoł Maciej
Według Nicephorusa Apostoł ten został ukrzyżowany w Kolchidzie (Historia Ecclesiastica, II,40). XVII-wieczny historyk Louis-Sébastien Le Nain de Tillemont utrzymywał, że św. Maciej został ukrzyżowany w Jerozolimie. Wedle Synopsy św. Doroteusza Apostoł zginął w Sebastopolis, niedaleko Świątyni Słońca. Pseudo-Hipolit i Herakleon (Klemens Aleksandryjski, Kobierce, IV,9) utrzymywali, że św. Maciej zmarł śmiercią naturalną a Epifaniusz, biskup Cypru, mówi o śmierci Apostoła w Etiopii.
Św. Jan Apostoł
Wedle tradycji zmarł śmiercią naturalną w bardzo późnym wieku i jako jedyny nie został zamęczony. Istnieją jednak bardzo stare przekazy z których wynika, że Apostoł ten jednak zginął śmiercią męczeńską. Już Jezus sugerował męczeńską śmierć Jana, syna Zebedeusza (Mt 20,20-23). Polikrates z Efezu wyraźnie nazywa Jana Ewangelistę męczennikiem w 190 roku w liście do biskupa Rzymu Wiktora na temat święcenia Wielkanocy: „Jan, który spoczywał na piersi Pana, który jako kapłan nosił złoty diadem, i męczennik, i nauczyciel, spoczywa on w Efezie” (Euzebiusz, Historia Kościelna, III,31,3).
Filip z Sydy (434-439 rok) pisał, że według II księgi dzieła Papiasza Jan i jego brat Jakub zostali zamordowani przez Żydów: „Papiasz w swej drugiej książce mówi, że Jan Boski i jego brat Jakub zostali zamordowani przez Żydów” (za History of Christianity fragment from codex Baroccianus 142 w Bodleian Library).
Grzegorz Hamartolos pisał w latach 866-880: „Jan, w tym czasie ostatni ocalały z 12 Apostołów po napisaniu swej Ewangelii dostąpił zaszczytu męczeństwa [...] Orygenes potwierdza w swej interpretacji Ewangelii św. Mateusza, że Jan został zamęczony, deklarując, że dowiedział się tego od następców Apostołów” (Grzegorz Hamartolos, Chroniconology, Codex Coislinianus 305).
O Męczeńskiej śmierci Jana Apostoła pisali też w starożytności Afraates, Grzegorz z Nyssy, Jan Chryzostom, Quodvultdeus i pewne teksty liturgiczne (za Boismard).
Św. Paweł Apostoł
Nie był jednym z Dwunastu postanowiłem jednak wspomnieć o nim na końcu gdyż jest ważnym Apostołem. O jego męczeństwie wyraźnie wspomina już Klemens Rzymski w 90 roku (List do Koryntian, V) oraz Ignacy z Antiochii w 107 roku (List do Efezjan, XII). Kolejne poświadczenie znajdujemy u Dionizego z Koryntu w 180 roku (List do Rzymian cytowany w Historii Kościoła u Euzebiusza, II,25,8), który mówi o męczeństwie Apostoła Pawła i Apostoła Piotra w Rzymie. Następnie Tertulian, który pisał: „Jeśli zaś jesteś w sąsiedztwie Italii, masz tam Rzym, którego powagę i my uznajemy. Jak szczęśliwy ten Kościół. Jemu to Apostołowie całą naukę razem z krwią swą przelali. Tu Piotr upodobnił się w męce do Pana, tu Paweł został ukoronowany śmiercią” (Preskrypcja przeciw heretykom, 36). „Neron był pierwszy, który powstającą w Rzymie wiarę zdusił we krwi. Wtedy Piotr rzeczywiście opasany przez innego został przybity do krzyża. Wtedy to Paweł [...] odradza się w szlachetnym męczeństwie” (Tertulian, Lekarstwo na ukłucie skorpiona, XV,3). Euzebiusz pisał: „Dzieje mówią, że w Rzymie, za jego [Nerona] panowania Paweł został ścięty, a Piotr przybity do krzyża. Wiadomość tę potwierdza nazwa cmentarzy rzymskich, które istnieją pod Piotra i Pawła wezwaniem” (Historia Kościoła, II,25,5).
Jan Lewandowski, grudzień 2012