„Czasy pogan”, czyli „czasy wyznaczone narodom” – czy skończyły się w roku 1934? (cz. 1)
„Czasy pogan”, czyli „czasy wyznaczone narodom” – czy skończyły się w roku 1934? (cz. 1)
Już na samym początku zastrzegamy się, że nie zamierzamy prostować nauki Świadków Jehowy o tym, iż w roku 1914 zakończyły się „czasy pogan”, zwane dziś przez nich „czasami wyznaczonymi narodom”. Oni sami kilka razy ‘korygowali’ ją (albo dotyczyło to różnych dni i miesięcy roku 1914, albo roku 1915).
Wymieniony w tytule naszego artykułu rok 1934 po prostu pojawia się kilka razy w publikacjach Towarzystwa Strażnica oraz w literaturze tych, którzy opuścili tę organizację. Owszem, przedstawiamy poniżej historię tej daty, ale przede wszystkim naszym celem jest przyjęcie wyzwania, które rzucili anonimowi autorzy Strażnicy:
„A poza tym czy ci, którzy usiłują argumentować, że z biblijnego punktu widzenia rok 1914 nie ma większego znaczenia, potrafią wykazać, iż rok 1934 – lub jakikolwiek inny – wywarł głębszy, potężniejszy i bardziej doniosły wpływ na dzieje świata niż rok 1914?” (Strażnica Rok CVIII [1987] Nr 6 s. 5).
Czy rok 1934 nie miał żadnego znaczenia w historii świata?
Czy rok ten nie był też ważny dla Świadków Jehowy?
Na te pytania i inne staramy się udzielić odpowiedzi w naszym tekście, choć wcześniej przedstawiamy całą historię związaną z rokiem 1934.
Oto tytuły rozdziałów, z których składa się nasz artykuł:
Lata 1933-1934 i pytanie skierowane do C. T. Russella
Rok 1934 – wpływ tej daty na Towarzystwo Strażnica oraz obrona roku 1914
Lata 1933-1934 – ‘za i przeciw’ w niezależnych grupach badaczy Pisma Świętego
Hipolit Oleszyński oraz zmieniona przez niego chronologia Russella i odrzucona Rutherforda
Dlaczego zmieniono rok 1914 na 1934 i jak J. F. Rutherford zasugerował 2530 zamiast 2520 lat?
Rok 1934 i jego znaczenie w historii świata oraz u Świadków Jehowy
Wnioski Towarzystwa Strażnica wypływające z ewentualnej zmiany roku 606 przed Chr. na rok 587 przed Chr.
Dodatek. Inna propozycja matematyczna dotycząca 2520 lat
Pierwsze cztery wymienione rozdziały zamieszczamy w tej części artykułu, a pozostałe w jego drugim odcinku.
Lata 1933-1934 i pytanie skierowane do C. T. Russella
Już w roku
„Co do roku 1914, mamy pewne powody do wierzenia, że będzie to bardzo ważny rok. Nigdy nie wykazywaliśmy ani nie twierdziliśmy, że nasz pogląd na tę sprawę jest nieomylny. Nie wiem stanowczo czy Czasy Pogan zakończą się w październiku 1914 roku. Podajemy to tylko jako naszą opinię i przedkładamy na to wskazówki z Pisma świętego. Ktoś może w to wierzyć albo nie wierzyć. To jest nasza myśl, a jeśli jest zgodna z prawdą, w takim razie w tym czasie albo wkrótce po tym przyjdzie na świat czas wielkiego ucisku” (Co kaznodzieja Russell odpowiadał na zadawane jemu liczne pytania 1947 [ang. 1917] s. 709).
Oto zaś słowa jednego z czytelników Strażnicy skierowane do C. T. Russella w sprawie błędnego roku 606 p.n.e. i zarazem właściwego roku 587 p.n.e., który wyznaczał mu rok 1933 (po dodaniu 2520 lat):
„Do autora Brzasku Millenium [Wykładów Pisma Świętego] i wydawcy Zion’s Watch Tower:
Szanowny Panie, ponieważ zmienił pan poglądy na temat Czasów Pogan, to proszę mi pozwolić zasugerować możliwość jeszcze innego błędu. Liczy pan siedemdziesiąt lat niewoli babilońskiej począwszy od obalenia Sedekiasza, ostatniego króla Judy. Proszę jednak zauważyć, że »Chronologia Biskupa Ushera«, cytowana w przypisach naszego powszechnego przekładu Biblii i bazująca na »Kanonie Ptolemeusza«, rozpoczyna okres siedemdziesięciu lat dziewiętnaście lat wcześniej, a mianowicie w pierwszym roku Nabuchodonozora, gdy do niewoli dostał się Daniel i inni wybitni Żydzi, a na ich kraj została nałożona danina. Tak więc, jeśli ów powszechny sposób liczenia byłby poprawny, oznaczałoby to, że »czasy pogan« rozpoczynałyby się dziewiętnaście lat później, niż pan obliczył, a mianowicie w roku 587 p.n.e. a nie w 606 p.n.e. To zaś z kolei oznaczałoby, że kończyłyby się także o 19 lat później, niż pan obliczył, w październiku 1933 roku, zamiast w październiku 1914. Co pan na to powie? Czy ma pan na tyle pokory, by uznać, że rzuciłem na tę sprawę pewne nowe światło, a że pan i wszyscy czytelnicy Brzasku [Wykładów Pisma Świętego] »całkowicie się myliliście«, chodząc w ciemnościach? (...) Przesunięcie o dziewiętnaście lat, jak sugeruje to powyżej ów brat, czy choćby zmiana o jeden rok, wpłynęłyby na wszystkie proroctwa czasowe z III tomu Brzasku [Wykładów Pisma Świętego]. Okresy 1260, 1290, 1335 oraz 2300 dni z Proroctwa Daniela zostałyby wykolejone, utraciłyby piękny związek wynikający z równoległości dyspensacji” (ang. Strażnica 01.10 1904 s. 3436, 3438).
Przywoływany biskup anglikański Usher żył w latach 1581-1656 i jak widać, już wtedy znany był rok 587 p.n.e., związany z niewolą babilońską. Rok 606 czy 607 to późniejsze pomysły różnych ‘proroków’, dostosowujących proroctwa do swych koncepcji i potrzeb.
C. T. Russell, choć zapewniał, że zmiana jego chronologii „o jeden rok” wykolei jego koncepcje, to jednak sam z czasem wprowadził rok 1915, zamiast 1914. Po roku 1915 jednak odrzucił tę datę:
„Następnym wydarzeniem po zakończeniu się »siedmiu czasów« (2520 lat, do roku 1915 po Chr.) będzie ustanowienie Królestwa Mesjasza i uznanie go przez dzieci Izraela, po czym nastąpi błogosławienie wszystkich narodów ziemi” (ang. Strażnica 01.08 1911 s. 4867 [reprint]).
„Tym sposobem »siedem kroć« znaczyłoby siedem razy po 360, czyli 2520 lat. Ten okres przypada na rok 1915. Innemi słowy, wkrótce termin władzy panowania nad ziemią się skończy. Wtedy nastąpi czas panowania Chrystusowego” (Stworzenie czyli historja biblijna w obrazach 1914 s. 50).
„Jordan, reprezentuje koniec Czasów Pogan w 1915 roku. Ponieważ Jordan był ostatnim miejscem, do którego Eliasz był posłany, więc rok 1915 jest ostatnim etapem, do którego Kościół jest kierowany” (ang. Strażnica 01.01 1916 s. 5824 [reprint]; patrz też Strażnica styczeń 1916 s. 2).
Oto kilka jego wypowiedzi o dokładności chronologii, podobnych do stwierdzenia z roku 1904:
„Gdybyśmy dodali jeden rok (...) Każdy łatwo pojmie, że taka zmiana popsułaby od razu całą zgodność tej równoległości. Gdybyśmy natomiast ujęli jeden rok w Chronologicznych obliczeniach, to zamieszanie byłoby tak samo wielkie...” (Nadszedł Czas 1919, 1923 [ang. 1889, 1927] s. 272).
„Harmonia proroczych okresów stanowi jeden z najmocniejszych dowodów poprawności naszej chronologii. Zazębiają się one jak tryby doskonałej maszyny (…) zmiana chronologii choćby o jeden rok zniszczyłaby całą harmonię” (ang. Strażnica 15.08 1904 s. 3415 [reprint]).
„Przypominamy wam znowu, że słabe punkty chronologii zostały uzupełnione różnymi proroctwami, które się z nimi zazębiają w tak znaczący sposób, że wiara w Chronologię staje się prawie wiedzą, iż jest ona poprawna. Zmiana jednego roku zakłóciłaby harmonię pięknych paraleli...” (ang. Strażnica 01.10 1907 s. 4067 [reprint]; te same słowa patrz ang. Strażnica 15.12 1913 s. 5368 [reprint]).
Również po śmierci Russella przywołano jego słowa:
„Wiele lat temu Pastor Russell rozważał gruntownie to wszystko i oświadczył w artykule, który niedługo przedrukujemy, że zmiana o jeden rok zburzyłaby cały system chronologiczny” (Strażnica 01.08 1922 s. 236 [ang. 15.06 1922 s. 187]).
Widzimy zatem, że czytelnik Strażnicy, na wiele lat przed rokiem 1933, ułożył interpretację dotyczącą 2520 lat, która w jakiś sposób wypełni się mu we wskazanym czasie, o czym powiemy poniżej.
Założyciel grupy badaczy-epifanistów Paul S. L. Johnson (piszemy o nim szerzej poniżej) podaje, że również w roku 1909 były jakieś zawirowania w związku z rokiem 1934. Jak widać, było to jeszcze za życia Russella. Chodzi prawdopodobnie o osobę E. C. Henningesa, twórcę filii Towarzystwa Strażnica w Anglii (1900 r.), w Niemczech (1902 r.) i w Australii (1904 r.), który był w latach 1896-1902 sekretarzem-skarbnikiem organizacji, którą opuścił w roku 1908 i założył swoją grupę badaczy.
Wraz ze wspomnianym Henningesem odszedł od C. T. Russella pielgrzym Matthew Lindsay McPhail (1854-1931), zarazem kompozytor hymnów w śpiewnikach Towarzystwa Strażnica. Związany był on z tą organizacją w latach 1890-1909 (ostatni raz wymieniony w ang. Strażnicy). Później w Chicago założył on nową grupę religijną „New Covenant Believers” (Wierni Nowego Przymierza).
https://pl.wikipedia.org/wiki/Matthew_Lindsay_McPhail
Oto słowa Johnsona o latach 1933-1934 i ich zwolennikach:
„Ponieważ według ich poglądu zdetronizowanie Sedekijasza odbyło się 19 lat później od rozpoczęcia się Czasów Pogan, oni również twierdzą, że są przekonani, iż zupełne zniszczenie Chrześcijaństwa nastąpi w 1933 albo 1934 roku. To był pogląd przesiewaczy z 1909 roku. Ażeby uczynić ich pogląd pozornym, mówią oni, że Czasy Pogan nie są terminem, czyli pozwoleniem dla pogan jak nasz brat Russell nazywał (B. 76 par. 2), ale że są okresem, w którym mieli mieć uniwersalną władzę. (H. 21, 84, par. 3)” (Teraźniejsza Prawda i Zwiastun Chrystusowej Epifanii Nr 5, wrzesień 1924 s. 77).
Słowo „przesiewacze” oznacza u Johnsona tych, którzy opuścili C. T. Russella.
Warto dodać, że w roku 1922 wspomniano powyższe zdarzenie związane z chronologią z roku 1904:
„W roku 1904 czyli na dziesięć lat przed 1914 ukazały się również takie zapatrywania, jakie »Herald« głosi. Zatem poglądy ich nie są całkiem nowe, lecz były widziane i obalone już dawno. A Brat Russell był sam jednym z tych, którzy wyraźnie zbijali te poglądy, teraz tak śmiało wysuwane przez »Heralda,« jak gdyby to było coś niezwykłego i całkiem niespodziewane nowe fakty. Nie są one wcale nowe, stanowczo nie są to fakty” (Strażnica 01.11 1922 s. 334 [ang. 15.08 1922 s. 254]).
Rok 1934 – wpływ tej daty na Towarzystwo Strażnica oraz obrona roku 1914
W roku 1921 w ruchu badaczy Pisma Świętego, oderwanych od Towarzystwa Strażnica w roku 1918, rozpoczął się proces podważania chronologii C. T. Russella, zwłaszcza w kwestii „czasów pogan” (lata 606 przed Chr. – 1914 po Chr.).
Obliczenia przedstawiane przez PBI, czyli Pastoral Bible Institute, były też żywo dyskutowane wśród zwolenników prezesa J. F. Rutherforda. Wielu z nich, wobec faktu, że nic z oczekiwanych wydarzeń na rok 1914, nie wypełniło się, było skłonnych wierzyć przedstawianym poprawkom oponentów oraz danym historycznym.
W swej argumentacji, dotyczącej chronologii, przeciw niezależnym badaczom i ich Heraldowi (miesięcznik The Herald Of Christ’s Kingdom) Towarzystwo Strażnica przywoływało nawet Wielką Piramidę i jej wymiary.
Oto relacje o tych wydarzeniach opisane w Strażnicach w roku 1922 oraz zaniepokojenie czytelników tego czasopisma:
„Pewna liczba naszych czytelników odczuwała do pewnego stopnia pogmatwanie w zrozumieniu chronologji obecnej prawdy, z tego mianowicie powodu, że nie zgadza się ta chronologia ze starożytną historją świecką. Z tego należałoby wnosić, że chronologia nie może być dobra, o ile nie zgadza się z świecko-pogańską historją i chronologią i że takie zgadzanie się jest rzeczą pożądaną i niezbędną. Przedstawiamy tutaj pewne względy, z których czytelnik może sam osądzić, czy pożądaną jest rzeczą próbować polegać na przedhistorycznych zapiskach pogańskich, wyciągniętych zpogańskiej »historji« i z napisów na pomnikach Assyryjskich” (Strażnica 01.08 1922 s. 231 [ang. 15.06 1922 s. 183]).
„Mniej więcej rok temu zaczęła się agitacja w sprawie chronologii, a najważniejszym argumentem było, że brat Russell mylił się co do chronologii, zwłaszcza popełniając błąd odnośnie do czasów pogan. (...) To doprowadziło do tego, że niektóre drogie owce Pańskie popadły w zamieszanie umysłu i zaczęły pytać: Dlaczego Strażnica nie powie coś o tem? Czyż milczenie jej nie oznacza przyznania, że chronologia nasza jest błędną?” (Strażnica 15.06 1922 s. 179, 180 [ang. 01.05 1922 s. 131, 132]).
„Nie wszystkim z poświęconych znany jest cały układ chronologiczny obecnej prawdy. Z tego powodu, oraz dlatego, że buduje to i budzi natchnienie u każdego stworzenia w Jezusie Chrystusie, gdy się przypomina rzeczy Boże...” (Strażnica 01.01 1923 s. 3 [ang. 15.11 1922 s. 355]).
„Ci, którzy w ostatnich miesiącach starali się udowodnić że przygotowana przez brata Russella chronologja jest błędną, wypowiadali oświadczenia nie tylko przeczące słowom brata Russella, lecz także przeczące ich własnym słowom. Niektóre z drogich dzieci Pańskich dopuściły, aby te sprzeczne i zagmatwane oświadczenia zakłóciły ich umysły. Stało się to z powodu zaniedbania pilnych badań tych dowodów, jakie podane są w Biblji i w Wykładach Pisma Św. Mówimy tu o nich jako o przeciwnikach, ponieważ sprzeciwiają się lub zaprzeczają tej chronologji, jaką posiadamy. Niektórzy w ten sposób dowodzą: »Że Boskie dopuszczenie panowania pogan zaczęło się z chwilą wstąpienia na tron Nabuchodonozora, w roku 606 P. Chr.; wobec tego wstąpienie Nabuchodonozora na tron oznacza początek czasów pogan, a 2520 lat od tego czasu powinny skończyć się w 1914 roku«.
A znowu oświadczają oni, że »Sedekiasz dostał się do niewoli i Jeruzalem upadło w roku 587 P. Chr., co wykazuje, że zupełny koniec czasów pogan i upadek rządów pogańskich ma nastąpić w 1934 roku.« (Można od razu widzieć, jak oświadczenia te są sprzeczne ze sobą.)
Inni oponenci powiadają, że Nabuchodonozor rozpoczął swoje panowanie w czwartym roku Jehoakima; że niewola izraelska na rzecz Babilonu zaczęła się w tym samym roku; że spustoszenie zaczęło się w dziewiętnastym roku panowania Nabuchodonozora; że czwarty rok Jehoakima i pierwszy rok Nabuchodonozora był rokiem 606 P. Chr. i że spustoszenie zaczęło się w dziewiętnaście lat potem, co wskazuje, że obalenie państw chrześciańskich nastąpi w 1933 roku.
Każdy z tych oponentów twierdzi, że zajęte przez niego stanowisko ma poparcie świeckiej historji, a wobec tego brat Russell pomylił się w swych wywodach chronologji. Przyznają także, iż ich metoda rachowania czasu zmienia okres królów z 513 lat na 494 lat” (Strażnica 15.06 1922 s. 181 [ang. 01.05 1922 s. 133]).
Ten długi artykuł na temat chronologii pt. Czasy Pogan (s. 179-187) Towarzystwo Strażnica kończy zapewnieniem co do oczekiwanego wtedy roku 1925:
„Co się ukaże w 1925 roku? Czekajcie na Pana, a zobaczycie. Bądźcie wierni obecnym przywilejom. Wiara każdego chrześcijanina wystawiona jest na próbę. »Według wiary waszej będzie wam dane«” (Strażnica 15.06 1922 s. 187 [ang. 01.05 1922 s. 139]).
Wcześniej opublikowano wspomnienie o C. T. Russellu oraz po raz pierwszy napisano, że Chrystus panuje niewidzialnie od roku 1914:
„Dnia pierwszego października, 1914 roku, brat Russell wszedł do jadalni Bethel, klasnął w dłonie i potężnym głosem zawołał: »Czasy pogan skończyły się! Królowie ziemi mają swój dzień!« I wówczas brat Russell miał rację” (Strażnica 15.06 1922 s. 186-187 [ang. 01.05 1922 s. 139]).
„Z końcem (żydowskiego) roku 1914, Ten, który ma prawo, wziął wielką moc i zaczął swoje królowanie; narody rozgniewały się i zaczął się dzień gniewu Bożego...” (Strażnica 15.06 1922 s. 186 [ang. 01.05 1922 s. 138-139]).
Co ciekawe w tym czasie, aż do roku 1925, nauczano, że Chrystus ma niewidzialnie królować na „tronie na ziemi”, a nie w niebie:
„Jak długie trwanie przeznaczone było czasowi końca? Czasem Końca, powiada Pastor Russell, że jest »okres stu piętnastu (115) lat od roku 1799 do roku 1914.« (»Przyjdź Królestwo Twoje«, str. 23). W roku 1914 przeszedł ostateczny koniec starego porządku rzeczy. Gdy 1-go sierpnia, 1914, huk pierwszego strzału rozpoczął Wojnę Światową, stare rzeczy przeminęły i proces wydziedziczenia rozpoczęty został przez Jehowę przeciw królom i królestwom ciemności. W dniu tym Król królów objął swój tron na ziemi, i stały się »głosy wielkie w niebie«, które mówiły: »Królestwa świata stały się królestwami Pana naszego i Chrystusa jego, i królować będzie na wieki wieków« – Objawienie 11:15” (Strażnica 01.01 1923 s. 8 [ang. 15.11 1922 s. 360]).
Korektę naniesiono w roku 1925 i rozpoczęto nauczać o „niebiańskim tronie”:
„Prawdziwym kamieniem milowym było więc opublikowanie w Strażnicy z 1 marca 1925 roku artykułu (...) Przedłożono tam dowody na to, że w roku 1914 narodziło się, czyli zostało powołane do istnienia Królestwo mesjańskie, że Chrystus zasiadł wtedy na swym niebiańskim tronie” (Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego 1995 s. 138-139).
Trzeba tu zaznaczyć, że pomimo wprowadzenia powyższej nauki, nadal uczono w tym artykule z roku 1925 (i jeszcze przez kilka lat) o tym, iż Chrystus powrócił niewidzialne w roku 1874:
„Michał jest Chrystus Pan, który jest obecny od roku
Oto zaś dodatkowa argumentacja, dotycząca chronologii Russella, oparta o Wielką Piramidę (art. pt. Błędy Ptolomeusza, Pogańskiego Historyka):
„Nie potrzeba dodawać: świadectwo Wielkiej Piramidy, »kamienny świadek« Pański, w które Brat Russell wyraził swoją niezachwianą wiarę w swej ostatniej wzmiance o tym pomniku, w swoim nowym wstępie do Tomu III, coś na jeden miesiąc przed swoją śmiercią – zupełnie się sprzeciwia nowym (?) zapatrywaniom chronologicznym »Heralda«. Lecz oczywiście pisarzom »Heralda« świadectwo Piramidy jest teraz niepotrzebne. Odrzucili je na bok tak samo, jak Brat Henninges z Australji uczynił przed nimi w nieco podobnych okolicznościach. Dlaczego to pisarze »Heralda« tak usilnie pragną obalić chronologję Brata Russella, która jest prawdziwą chronologją Biblji i potwierdzającem świadectwem Piramidy? Pragną oni rzucić hańbę na pracę »dyspensacyjną« prowadzoną teraz pod nadzorem STRAŻNICY. To jest powód tego.
Twierdzą bez ogródek: »Niema dowodów, aby jakaś nowa praca miała być teraz prowadzoną.« Trzeba powiedzieć, że przynajmniej niema dowodów, aby oni sami brali udział w tej nowej pracy, która pomimo nich, jest prowadzona! »Miljony ludzi z obecnie żyjących nigdy nie umrą!« Alleluja” (Strażnica 01.11 1922 s. 334 [ang. 15.08 1922 s. 254]).
Także w innych tekstach odwoływano się do Wielkiej Piramidy:
„Kiedy się owe siedmdziesiąt lat zaczęło
W tym wypadku idzie o datę rozpoczęcia się siedmdziesięcio-letniego spustoszenia Judei, oraz rozstrzygnięcia czy to było spustoszenie czy niewola. Sprawa ta wystawia wiarę niektórych na próbę. Wyjaśnione to jest całkowicie i dostatecznie przez Pastora Russella w jego »Nadszedł Czas«, stronice 52, 53, oraz szczegółowo w napisanem przez doktora Johna i Mortona Edgara dziele »Przejścia Wielkiej Piramidy«, Tom II, strony 29-37; do tych dwóch dzieł odsyłamy naszego czytelnika. (...) Owe siedmdziesiąt lat były latami spustoszenia, nie niewoli. Wskazują na to zapiski historyczne Pisma Świętego (...) owe siedmdziesiąt lat nie zaczęło się aż dopiero po obaleniu ostatniego króla Sedekjasza, w roku 606 przed Chrystusem...” (Strażnica 15.07 1922 s. 211-212 [ang. 01.06 1922 s. 163-164]).
„Nie wszystkim z poświęconych znany jest cały układ chronologiczny obecnej prawdy. Z tego powodu, oraz dlatego, że buduje to i budzi natchnienie u każdego stworzenia w Jezusie Chrystusie, gdy się przypomina rzeczy Boże, przeto w artykule niniejszym przedstawiamy kilka danych od Boga paralelizmów (równoległych okresów czasu) chronologicznych. Wiele z dociekań, za pomocą których zostały one odkryte, przeprowadzili zmarły Brat Dr. John Edgar i Brat Morton Edgar, w Glasgowie, Szkocja, i ogłosili w swojej książce »Przejścia Wielkiej Piramidy, Tom 2«. Fundament położył Pastor Russell w pierwszych trzech tomach Wykładów Pisma Św.” (Strażnica 01.01 1923 s. 3 [ang. 15.11 1922 s. 355]).
„W gankach Wielkiej Piramidy Gizeh zgodność jednego lub dwóch pomiarów z chronologią obecnej prawdy mogłaby być przypadkowa, lecz zgadzanie się ze sobą całych tuzinów pomiarów dowodzi, że ten sam Bóg obmyślił zarówno plan jak i piramidę – a jednocześnie dowodzi także prawdziwość chronologji. (...) Na podstawie takich i licznie odpowiadających sobie faktów – w zgodzie z najlepszemi prawami jakie są znane nauce – stwierdzamy, że: Biblijnie, naukowo i historycznie chronologia obecnej prawdy jest zgodna z prawdą ponad wątpliwość. Jej wiarygodność stwierdzona została datami i wypadkami lat 1874, 1914 i 1918. Chronologja obecnej prawdy jest bezpieczną podstawą, na której poświęcone dziecko Boże może próbować szukać rzeczy, jakie mają nastąpić (...) Wiele lat temu Pastor Russell rozważał gruntownie to wszystko i oświadczył w artykule, który niedługo przedrukujemy, że zmiana o jeden rok zburzyłaby cały system chronologiczny” (Strażnica 01.08 1922 s. 236 [ang. 15.06 1922 s. 187]).
Później ukazały się w Strażnicy kolejne artykuły na temat chronologii, prócz wspomnianego pt. Czasy Pogan:
Chronologia (Strażnica 01.07 1922 s. 195-198 [ang. 15.05 1922 s. 147-150]);
Siedmdziesięcio-letnie spustoszenie (Część I.) (Strażnica 15.07 1922 s. 211-216 [ang. 01.06 1922 s. 163-168]);
Siedmdziesięcio-letnie spustoszenie (Część II.) (Strażnica 15.07 1922 s. 231-236 [ang. 15.06 1922 s. 183-187]);
Mocna Linia Chronologji (Strażnica 01.09 1922 s. 265-268 [ang. 15.07 1922 s. 217-219]);
Dane od Boga paralelizmy chronologiczne (Część I.) (Strażnica 01.01 1923 s. 3-9 [ang. 15.11 1922 s. 355-361]);
[część II tego artykułu nie ukazała się ani po angielsku, ani po polsku, choć zapowiadano ją: „W następnym artykule omówione będą 1845-letnie paralelizmy” (jw. s. 9)]
W jednym z tych tekstów Rutherford wspomniał innych badaczy Pisma Świętego, którzy według niego błądzą, wprowadzając zamieszanie wśród słabych w wierze i w znajomości chronologii (zachowujemy oryginalną pisownię w tym i innych fragmentach):
„Od czasu do czasu Badacze Pisma Świętego, którzy najwidoczniej albo nie znają wszystkich nauk obecnej prawdy, albo też niedoceniają jak gruntownie przekonywującem jest to, co ujawnionem zostało za pośrednictwem Towarzystwa, »odkrywają« jakieś »błędy« w dowiedzionej obecnej prawdzie. Nie czekając na zniesienie się z Towarzystwem, które mogłoby im dopomódz, bez gruntownego zbadania rzeczy i bez należytego sprawdzenia wartości ogłoszonych dowodów i niedorzeczności swoich własnych »odkryć« (1 Tymot. 3:6; 2 Tymot 4:4), spieszą czemprędzej zzakomunikowaniem swoich »nowych« poglądów drugim. Kilku innych, którzy nie zgłębili obecnej prawdy lepiej aniżeli ci zbłąkani przewódcy, wstępują w ich nierozsądne ślady i doprowadzani bywają do stanu niepewności i powątpiewania; a niektórzy z nich, osobliwie zaś przewódcy, porzucają drogę obecnej prawdy, opuszczają sposobność i przywilej współpracowania z Bogiem (2 Korynt. 6:1) i cierpienia z Chrystusem (Filipensów 1:29), odłączają się od zgromadzonych w obecnej prawdzie, lekkomyślnie porzucają swoją koronę dla innych (Objawienie 3:11) i rujnują swoje chwalebne nadzieje (1 Tymoteusza 1:19). Wspólnym losem takich wszystkich porzuceń wiary i w ten sposób zapoczątkowanych podziałów bywa to, że rozpoczynają się one z wielkim hałasem wyznania wierności w stosunku do oderwanej prawdy, wkrótce jednak maleją pod względem liczby i gorliwości, dopóki albo nie rozproszą się zupełnie albo też dojdą do stanu bezczynności – »czekania na Pana«, jak to zwykle określają swoją gnuśność w służbie” (Strażnica 15.07 1922 s. 211 [ang. 01.06 1922 s. 163]).
Lata 1933-1934 – ‘za i przeciw’ w niezależnych grupach badaczy Pisma Świętego
Carl Olof Jonsson, były Świadek Jehowy, badacz i krytyk nauk Towarzystwa Strażnica, opisuje początki pojawienia się roku 1934 wśród badaczy Pisma Świętego z grupy PBI. Omawia też odrzucenie tej daty tuż po roku 1934.
Wspomina, że jeszcze przed Towarzystwem Strażnica za krytykę roku 1934 i obronę roku 1914 zabrał się Paul S. L. Johnson (1873-1950), wierny uczeń Russella i zarazem późniejszy założyciel grupy badaczy pod nazwą Świecki Ruch Misyjny „Epifania” (w 1918 r.). W tym samym też roku 1918 zaczął on wydawać swe czasopismo pt. „Teraźniejsza Prawda i Zwiastun Chrystusowej Epifanii” (po polsku od 1923 r., choć numer okazjonalny wydano w roku 1921).
Oto słowa Jonssona opisujące to zagadnienie i początki ‘przedrussellowskie’ roku 1934:
„Zakończenie »czasów pogan« w roku 1934 nie jest ideą nową. Już w roku 1886 dr Grattan Guinness w swej książce »Light for the Last Days« wskazywał na rok 1934. Dr Guinness posłużył się w swoich obliczeniach trzema różnymi kalendarzami, dlatego ustalił trzy różnej długości okresy »czasów pogan«: 2520, 2484 i 2445 lat. Posłużył się też różnymi datami początkowymi, pierwszą z nich był rok 747 ostatnią zaś rok 587 p.n.e. Daje nam to serię dat końcowych rozpiętych w czasie od roku 1774 do 1934. Według obliczeń dr Guinnessa, zgodnie z najdłuższym podanym przez niego okresem trwania i ostatnią datą początkową, czasy pogan zakończyłyby się definitywnie w roku 1934. Najważniejszymi datami w jego scenariuszu były lata: 1915, 1917, 1932 [błąd, w ed. ang. jest „1923”], 1934. Jego prorocze interpretacje wywarły silny wpływ na myśl apokaliptyczną w następnych dekadach, kilku zaś komentatorów podchwyciło jego idee i obliczenia, szczególnie w okresie od wybuchu I Wojny Światowej, aż do lat trzydziestych. Byli wśród nich niektórzy zwolennicy pastora Charlesa T. Russella” (Kwestia czasów pogan. Krytyczna analiza chronologii Świadków Jehowy C. O. Jonsson 2002, s. 74-75 [s. 77, PDF]).
„Na początku [lat] dwudziestych The Pastoral Bible Institute zmienił russellowską interpretację »czasów pogan«, co wywołało interesującą dyskusję pomiędzy tym ruchem, Świeckim Ruchem Misyjnym a Towarzystwem Strażnica. Artykuł zatytułowany »Watchman what of the Night« opublikowany w periodyku The Pastoral Bible Institute – »The Herald of Christ Kingdom« z piętnastego kwietnia (nr 8) 1921 r., wyraźnie zrywa z systemem chronologicznym pastora Russella. Osobą odpowiedzialną za to przewartościowanie był R.E. Streeter, jeden z pięciu wydawców Heralda. Jego pogląd, który przyjęli inni wydawcy, odzwierciedlał rosnące zaniepokojenie wielu badaczy (jak to wynika z listów otrzymywanych z każdego zakątka ziemi), którzy przeżywali głębokie zakłopotanie »bowiem lud Pański obecnie zrozumiał, że wiele nadziei i oczekiwań zupełnie zawiodło«.” (jw. s. 75 [s. 78, PDF]).
„Jednakże większość grup Badaczy Pisma Świętego odrzuciło wnioski wydawców Heralda. Pierwszy wystąpił przeciwko nim P.S.L. Johnson, założyciel Świeckiego Ruchu Misyjnego i wydawca periodyku »The Present Truth«. W wydaniu z 1 czerwca (nr 6), 1921 publikuje on krytyczny artykuł zatytułowany: »Watchman What of the Night? – Examined« (s. 87–93) w którym broni russellowskiej interpretacji Daniela...” (jw. s. 76-77 [s. 79, PDF]).
„Potem opublikowano kolejne artykuły na ten temat w wydaniach z 1 lipca i z 1 września. W roku 1922 również Towarzystwo Strażnica włączyło się w dyskusję. Najwidoczniej zmiany chronologiczne z Heralda szybko dotarły do wielu Badaczy z różnych miejscowości powodując niemałe zamieszanie wśród czytelników Strażnicy. Przyznano to otwarcie w pierwszym artykule na ten temat pt. „The Gentile Times” opublikowanym w Strażnicy z 1 maja 1922 (...)” (jw. s. 77 [s. 80, PDF]).
Wspomniane fragmenty opublikowane przez Towarzystwo Strażnica przedstawiliśmy powyżej (patrz Strażnica z 15 czerwca 1922 r.).
J. F. Rutherford prócz tego, że zwalczał rok 1934, promował przy okazji swój rok 1925, co zaznaczył Jonsson:
„Artykuł ten był pierwszym z serii publikacji Towarzystwa stojących w obronie chronologii pastora Russella. Drugi artykuł zatytułowany »Chronology«, opublikowany w Strażnicy z 15–go maja 1922 r. rozpoczyna się potwierdzeniem wiary w russellowskie daty, przy czym dodano do nich rok 1925:
»Nie mamy żadnych wątpliwości jeżeli chodzi o chronologię odnoszącą się do dat 1874, 1914, 1918 i 1925. Niektórzy twierdzą, że znaleźli nowe światło odnośnie okresu »siedemdziesięciu lat spustoszenia« i izraelskiej niewoli w Babilonie i teraz gorliwie przekonują innych, że brat Russell się mylił«. [wydanie polskie patrz Strażnica 01.07 1922 s. 195]
Argumenty przedłożone w tym i następnych artykułach były w dużej mierze podobne do myśli poprzednio opublikowanych przez Paula S.L. Johnsona” (Kwestia czasów pogan. Krytyczna analiza chronologii Świadków Jehowy C. O. Jonsson 2002, s. 77 [s. 80, PDF]).
Polemika między epifanistami i badaczami miała się ku końcowi:
„Dyskusja stopniowo wygasała. The Pastoral Bible Institute zreasumował i wydał swoje argumenty w specjalnym podwójnym numerze Heralda, sierpień 1– 15 (nr 15,16), 1925 i znów 15 maja ( nr 10), 1926. Następnie czekali na to, co przyniesie rok
„W kwestii dlaczego w roku 1934 nie doszło do usunięcia pogan wyjaśniono, że datę 1934 powinno się uważać za datę przybliżoną i że »wierzymy, iż rozwój wypadków i wszystkie te fakty potwierdzają raczej stopniowe przemijanie obecnego porządku rzeczy aniżeli nagły krach i przeminięcie wszystkiego w jednej chwili, jak to sugeruje apostoł Paweł – jak bóle na brzemienną«*
[Przypis: *»The Herald«, maj (nr. 5) 1935 s. 69]
Pogarszająca się sytuacja światowa prowadząca do II Wojny Światowej zdawała się potwierdzać ten pogląd.
Lata 1914 i 1934 minęły, a narody pogańskie nadal panują na ziemi” (jw. s. 78 [s. 81, PDF]).
Trzeba tu dodać, że tak jak dziś Świadkowie Jehowy przytaczają pewne wypowiedzi ludzi ze świata, potwierdzające wielkie znaczenie roku 1914, tak i kiedyś przytaczano takie o roku 1934, jeszcze nawet w roku 1935:
„Rok 1934 ciągle był uważany za ważną datę zajmując »szczególne miejsce w chronologii prorockiej«. W celu poparcia tych argumentów wydawcy P.B.I. posłużyli się opinią Edwina C. Hilla, reportera prasowego o międzynarodowej sławie, że »rok 1934 był jak najbardziej wyjątkowym rokiem, w którym miało miejsce wiele ważnych wydarzeń, a rozwój sytuacji kształtował losy narodów ziemi, co czyni ten rok jednym ze szczególnych lat historii«. »The Herald of Christ’s Kingdom«, maj (nr. 5) 1935, ss. 71–72” (Kwestia czasów pogan. Krytyczna analiza chronologii Świadków Jehowy C. O. Jonsson 2002, s. 78 [s. 81, PDF]).
Rok 1934, jako koniec „czasów pogan”, był też przyjęty przez niektórych polonijnych badaczy Pisma Świętego, głównie skupionych wokół osoby H. Oleszyńskiego. O tym piszemy poniżej.
Hipolit Oleszyński oraz zmieniona przez niego chronologia Russella i odrzucona Rutherforda
Hipolit Oleszyński (1857-1930), który z badaczami Pisma Świętego związał się w roku 1893 w USA, był prawdopodobnie pierwszym polskim uczniem C. T. Russella. Wydawał on od roku 1915 polską Strażnicę, a wcześniej, już od roku 1907, fragmenty Wykładów Pisma Świętego pastora.
Pod koniec roku 1918 rozstał się z prezesem J. F. Rutherfordem, z którym nie mógł dojść do porozumienia, a poza tym nie zaakceptował on wydania nowej książki pt. Dokonana Tajemnica (ang. 1917), zwanej „pośmiertnym dziełem” pastora Russella.
Zaczął też wydawać niezależną Strażnicę Syońską Zwiastun Obecności Chrystusa („Wydawane staraniem Zgromadzeń Badaczy w Ameryce” A. Burtka – Sekretarz. Adres: 12158 Maine Avenue. – Detroit, Mich.).
Wydawał ją od stycznia 1919 roku do grudnia 1920 roku. Po przerwie w wydawaniu od roku 1921 do lutego 1924 roku wznowił ją w marcu 1924 roku. Podczas roku 1925, po groźbach J. F. Rutherforda, zmienił w maju 1925 roku nazwę Strażnica na Straż.
H. Oleszyński, po odejściu z Towarzystwa Strażnica w roku 1918, utworzył też w USA swoją grupę badaczy Pisma Świętego (zarejestrowana jako Congregations of the Bible Students in America), która w Polsce istnieje do dziś, ale pod inna nazwą (Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego). Była ona związana z amerykańską grupą PBI, czyli Pastoral Bible Institute (patrz powyżej).
Ten wierny przez lata C. T. Russellowi wydawca i rozgłaszający jego nauki wśród Polonii (jeździł też do ówczesnej Polski) okazał się też ‘odstępcą’ od chronologii pastora. Ma to związek z jego kontaktami z PBI.
Mało tego, jak zobaczymy, kwestionując rok 1925, wyznaczony przez Rutherforda, sam wyliczył rok 1944 dla analogicznego wydarzenia. Nie wiadomo czy sam spodziewał się dożyć do tego czasu, bo miałby wtedy 87 lat. Wyznaczył on też kilka innych dat i wydarzeń, łącznie z rokiem 1934.
Poniżej omawiamy osobno jego kwestionowanie chronologii Russella oraz Rutherforda.
Kwestionowanie przez Oleszyńskiego chronologii Russella
We wrześniu 1925 roku, już po zmianie tytułu czasopisma Strażnica na Straż (po groźbach Rutherforda), H. Oleszyński zmienił chronologię pozostawioną przez C. T. Russella. Prawdopodobnie uczynił to pod wpływem amerykańskich badaczy Pisma Świętego z grupy PBI. Co zmienił w chronologii Oleszyński?
Poniżej wymieniamy najważniejsze zmiany oraz fragmenty na ten temat z jego czasopisma. Zmienił on:
6000 lat od stworzenia Adama z roku 1872 na rok 1891;
koniec „czasów pogan” z roku 1914 na rok 1934;
początek „naprawienia wszystkich rzeczy” z roku 1874 na rok 1891;
żniwa wieku ewangelicznego z lat 1874-1914 na lata 1891-1931/1932.
„Zatem 6.000 lat skończyło się w roku 1891.
Ale mamy powiedziane, że 6,000 lat skończyło się w roku
„Gdybyśmy liczyli Czasy Pogan od trzeciego najazdu króla Nabuchodonozora t. j. gdy król Sedekijasz był wzięty do niewoli R. S. 3523 dodać 2520 jest 6043. Od tej daty odjąć 4109 otrzymamy rok 1934 jako datę Czasów Pogan. I te obliczenie każdy może sprawdzić bardzo łatwo gdy obliczy lata królowania królów Izraelskich. Licząc w ten sposób okazuje się, że siódmy tysiąc lat rozpoczął się od 1 października 1891 roku a według naszego mniemania początek Czasu naprawienia wszystkich rzeczy, co Bóg przepowiedział przez usta wszystkich proroków od wieku; a zatem z tego wynika, iż to jest czas właściwy na powrót naszego Pana na ziemię według Jego obietnicy i od tamtej pory Obecność Jego” (Straż Nr 9, wrzesień 1925 s. 139).
„A jak tam żniwa zaczęły się liczyć, gdy Jezus wystąpił przed Izraelem jako. jego Mesjasz, król, tak podobnie od czasu Wtórego przyjścia Jezusa na ziemię t. j. od roku 1891 możemy zacząć liczyć żniwa wieku ewangelicznego, aż do roku 1931 względnie 1932 roku zwykłej rachuby” (Straż Nr 9, wrzesień 1925 s. 139).
Oto zaś wprowadzenie do powyższego artykułu (zarazem usprawiedliwianie się Oleszyńskiego), przed którym zamieszczono jeden z ostatnich tekstów Russella (Żniwo jeszcze nie skończone):
„Uwaga: Przytoczyliśmy artykuł Brata Russell a wydany na dwa miesiące przed jego śmiercią, a za który należy mu się od nas wielkie uznanie, bo jest nam dziś wielką pomocą w wyrozumieniu prawdziwego stanu rzeczy, a gdyby żył dotąd to zapewne wiele innych rzeczy by wyprostował, lecz Pan wie co czyni” (Straż Nr 9, wrzesień 1925 s. 136).
http://wydawnictwostraz.org/images/stories/dawne_1925/S1925_09.pdf
Podsumowanie o odrzuceniu chronologii Russella i Oleszyńskiego podajemy poniżej.
Kwestionowanie roku 1925, wskazanego przez J. F. Rutherforda i wyznaczenie roku 1944
W publikacji ze stycznia 1925 roku H. Oleszyński (artykuł pt. W Obronie Prawdy) zaatakował naukę J. F. Rutherforda dotyczącą roku
„Nareszcie nadszedł przez wielu oczekiwany 1925 rok, który według rachuby biblijnej rozpoczął się od 1 Października roku zeszłego. Na rok obecny Międzynarodowe Stowarzyszenie B. P. S. zapowiedziało po całym świecie wydarzenia, których ludzie wyczekują, choć z niedowierzaniem. Szczególny nacisk był położony przez wszystkich mówców Towarzystwa, że kto doczeka 1925 roku już nie umrze spowodu grzechu Adama, ale za swoje własne grzechy, a tych co nie będą umierać i nigdy nie umrą będą miljony. Następne bardzo ważne wydarzenie jakie ma nastąpić to powstanie Ojców świętych, którzy otrzymali świadectwo wierności, a więc od Abla sprawiedliwego, aż do Jana Chrzciciela, ci wszyscy święci mają w tym roku powstać.
Wielu chrześcijan nie będąc dobrze powiadomieni w nauce Pisma św., polegało na tem, co mówcy M. S. B. P. Ś. dowodzili. Samo wyrażenie – Badacz Pisma św., dawało niejako gwarancje, że zanim te zdania, myśli, albo proroctwa zostały wypowiedziane i światu ogłoszone, były przedtem dobrze »zbadane«” (Strażnica Syońska Zwiastun Obecności Chrystusa Nr 1, styczeń 1925 s. 7).
Dalej Oleszyński pisał:
„A jeśli te zapowiedzi się nie spełnią? Co wtedy? Ah! Wtedy zobaczemy co będzie! Czy jest możebne, ażeby zapowiedziane wydarzenia ziściły się w oznaczonym czasie?
Na to pytanie możemy stanowczo odpowiedzieć. że ABSOLUTNIE NIC SIĘ NIE STANIE z tego wszystkiego co było zapowiedziane na rok 1925! (...)
Każdy prawie miał możność słyszeć lub czytać frazes: »Miliony ludzi z obecnie żyjących nie umrą«!
Kto to mówi? Czy Pismo święte? Nie. Czy »tak mówi Pan«? Nie. Więc kto mówi że »miliony nie umrą«? Pod każdem takiem zdaniem jest podpisane: Sędzia Rutherford.
Któż więc jest Sędzia Rutherford, Bóg czy człowiek?
Rozumie się, że człowiek i to omylny. Przeto każdy może być pewny dlaczego zapowiedziane wydarzenia nie spełnią się! Ludzie położyli swą ufność w omylnym człowieku i z tego powodu wielu doznało i jeszcze większego doznają zawodu.
Ale jakże nie było wierzyć, kiedy tak wiele tekstów biblijnych jest cytowanych na poparcie tych argumentów.
To nie wystarcza cytować teksty, ale one powinny być tego rodzaju, ażeby w rzeczywistości mogły potwierdzić przedstawiane zdania i myśli, lecz wyżej zacytowane zdanie »Miljony ludzi z obecnie żyjących nie umrą« wcale nie może być poparte przez Słowo Boże! Przeciwnie. Ono mówi: »Postanowiono ludziom raz umrzeć, a potem będzie sąd«. (Żyd. 9:27.) »Jako przez jednego człowieka grzech wszedł na świat, a przez grzech śmierć, tak też na wszystkich ludzi śmierć przyszłaponieważ wszyscy zgrzeszyli«. (Rzym. 5:12.) »W Adamie wszyscy umierają« (1 Kor. 15:22.) »Jam rzekł Bogowieście a synami Najwyższego wy wszyscy jesteście, a wszakże jako inni ludzie pomrzecie«.Ps. 82:6. 7.
Dawno już temu, bo jeszcze w Raju, był ktoś, co powiedział: »Żadnym sposobem śmiercią nie pomrzecie«, (1 Moj. 3:4.) w przeciwieństwie do tego, co zapowiedział Stwórca pierwszemu człowiekowi: (...) 1 Mojż. 2:17. (...)
Podobnych tekstów możnaby zacytować więcej, które wykazują warunki, na których można otrzymać żywot a nic nie mówią że ci, co doczekają 1925 roku, że już więcej umierać nie będą. Z tego powodu występujemy w obronie Prawdy, bo Słowo Boże jest lekceważone, a ludzie niewinni są wystawiani na szyderstwo u obcych – ludzi światowych” (Strażnica Syońska Zwiastun Obecności Chrystusa Nr 1, styczeń 1925 s. 7).
Oleszyński wytknął Rutherfordowi też i inne daty (1918, 1921):
„Wielu pamięta z jaką stanowczością było głoszone w roku 1917, że na wiosnę w 1918 roku Kościół zostanie zabrany; że drzwi do Kościoła zostały zamknięte i nikt już więcej nie może się do niego dostać; że czas wielkiego ucisku już nadszedł i Babilon upadł; że w roku 1921 wszystkie instytucje upadną; (Zob. Miljony st. 100) (...) lecz koroną przepowiedni jest zmartwychwstanie Ojców świętych od Abla sprawiedliwego, aż do Jana Chrzciciela w roku 1925 i od tego czasu Miljony ludzi obecnie żyjących nie umrą” (Strażnica Syońska Zwiastun Obecności Chrystusa Nr 1, styczeń 1925 s. 7, 8).
Następnie, po długim dowodzeniu, Oleszyński przedstawił swoją koncepcję „wielkiego jubileuszu”. Rutherford umiejscawiał go, jako rozpoczynający się, w roku
„Liczenie jubileuszy rozpoczęło się R. S. 2553. Zamierzonych jubileuszów 70. Teraz 70 przez 50 jest 3500. Dodać te lata 2553 do 3500 jest 6053. To znaczy, że w roku 6053 od stworzenia albo R. P. 1944 przypada rozpoczęcie się Jubileuszu świata, czyli jubileusza jubileuszy. (...)
Zatem obietnica powinna się spełnić 6053 Roku stworzenia. Czyli R. P. 1944, w tym samym czasie gdy powinien się zacząć jubileusz jubileuszy – Czas restytucji. To, co bracia spodziewają się, że Abram powinien otrzymać, ale nie otrzyma, bo czas jeszcze się nie wypełnił” (jw. s. 11).
http://wydawnictwostraz.org/images/stories/dawne_1925/S1925_01.pdf
Ani Oleszyński, ani Rutherford, nie dożyli do roku 1944, by widzieć fałszywość nowej zapowiedzi. Pierwszy zmarł w roku 1930 (nie dożył zatem też roku 1934), a drugi, choć oczekiwał na Armagedon w trakcie drugiej wojny światowej, umarł w roku 1942.
Cała chronologia Oleszyńskiego została przez badaczy Pisma Świętego odrzucona w jakiś czas po jego śmierci. W roku 1942, gdy nastąpiło połączenie dwóch polonijnych grup badaczy, jego wyliczenia nie stanowiły już pola do sporów. Jednak jeszcze na początku lat 30. XX wieku, między innymi chronologia Oleszyńskiego, była przeszkodą do scalenia grup badackich (inni uznawali prawie całą spuściznę chronologiczną Russella).
W części drugiej kontynuujemy nasz temat w następujących rozdziałach:
Dlaczego zmieniono rok 1914 na 1934 i jak J. F. Rutherford zasugerował 2530 zamiast 2520 lat?
Rok 1934 i jego znaczenie w historii świata oraz u Świadków Jehowy
Wnioski Towarzystwa Strażnica wypływające z ewentualnej zmiany roku 606 przed Chr. na rok 587 przed Chr.
Dodatek. Inna propozycja matematyczna dotycząca 2520 lat