Jezus Chrystus a archanioł Michał i "Wnikliwe poznawanie Pism" (cz. I)

Wydaje się, że nie od samego swego początku dzisiejsi Świadkowie Jehowy utożsamiali Jezusa Chrystusa z archaniołem Michałem. W jednej z pierwszych ich Strażnic znajdziemy bowiem takie oto zdanie:

„‘Let all the angels of God worship him’ [that must include Michael, the chief angel, hence Michael is not the Son of God]” (ang. Strażnica [Zion’s Watch Tower] XI 1879 s. 4 [48]).

Fragment ten można przetłumaczyć następująco:

„‘Niech wszyscy aniołowie Boga uwielbiają go’ [które musi obejmować Michała naczelnika (wodza) aniołów, stąd Michał nie jest Synem Boga]”.

Widać więc, że Strażnica początkowo odróżniała Jezusa od Michała. Rychło jednak tę naukę zmieniono, ale nie od razu na taką, jaką ma dziś Towarzystwo Strażnica tzn., że jest jeden archanioł i że jest nim Jezus zwany w niebie Michałem.

Książka „Stworzenie” wydana w 1928 roku [ang. 1927] przez tę organizację uczyła:

„Archaniołjest to imię daneniektórymz duchowychistotBożych (...). Ten tytuł, czyli to imię archanioł, było także w niektórych wypadkach stosowane i do Logosa, kiedy ten służył Jehowie w pewnej lub szczególnej mierze” (s. 17).

„Jehowa Bóg miał cudowną i możną organizację, składającą się z chórów duchowych stworzeń, między nimi byli piękni aniołowie, archaniołowie, serafini, cherubini, Lucyfer i możny Logos, ci dwaj ostatnio wspomniani byli nazwani ‘gwiazdami zarannemi’.” (s. 21).

Ciekawe, że wcześniej jednak nauczano inaczej. Prezes Towarzystwa Strażnica C. T. Russell (zm. 1916) pytany o tę kwestię wyraził to następująco:

„Pytanie (1911). - O ile mogłem dopatrzyć się w Piśmie Świętym, to Michał jedynie jest wspomniany jako Archanioł. Czy brat myśli, że są inni?

Odpowiedź. - Ja miałem tę samą myśl” („Co kaznodzieja Russell odpowiadał na zadawane jemu liczne pytania” 1947 [ed. ang. 1917] s.15).

Pomimo, że na początku lat 20-tych XX wieku Towarzystwo Strażnica identyfikowało Jezusa z „Michałem” z Dn 10:13, 21, 12:1, z „archaniołem” z 1Tes 4:16, czy z „archaniołem Michałem” z Jud 9, to jednak „Michała” z Ap 12:7 utożsamiało z papieżem!

Oto słowa z jego komentarza do Apokalipsy („Dokonana Tajemnica”) wydawanego w latach 1917-1927, a rozprowadzanego i reklamowanego jeszcze w Polsce w 1929 roku (patrz np. „Wyzwolenie” 1929 s. 351):

„I stała się bitwa na niebie. [Ap 12:7] - Pomiędzy dwiema kościelnymi władzami, pogańskim Rzymem i papieskim Rzymem.

Michał. - ‘Który jako Bóg’, papież. - B 307; C 58.

I Aniołowie jego. - Biskupi...” („Dokonana Tajemnica” 1925 s. 225).

Dziś Towarzystwo Strażnica uczy, że wszędzie gdzie Biblia mówi o Michale, czy archaniele (Dn 10:13, 21, 12:1, 1Tes 4:16, Jud 9, Ap 12:7), to sama identyfikuje go z Jezusem. „Michał”, to według Świadków Jehowy, niebiańskie imię Chrystusa:

„Wszystko to dowodzi, że Syn Boży był znany jako Michał, zanim przyszedł na ziemię, i że jest znany pod tym imieniem po powrocie do nieba, gdzie przebywa jako wyniesiony do chwały duchowy Syn Boży” („Prowadzenie rozmów na podstawie Pism” 2001 s. 132).

Tę naukę podtrzymuje też wydany w 2006 roku słownik Świadków Jehowy pt. „Wnikliwe poznawanie Pism” (ang. ed. 1988), którego naukę przedstawimy poniżej i z którego nauczaniem przeprowadzimy tu polemikę. Zagadnienie omówimy w dwóch częściach artykułu i w dwóch rozdziałach: „Archanioł” i „Michał”. Zamieścimy też „Dodatek” o Filonie z Aleksandrii (ok. 20 r. przed Chr. - 40 po Chr.) i apokryfie tzw. hebrajskiej „Księdze Henocha”. Przedstawimy też w nim podrozdziały: ‘Jezus a archaniołowie wg pism wczesnochrześcijańskich’, ‘Chrystus a Michał według wczesnych apokryfów’.

Oto teksty biblijne, które najczęściej będziemy przywoływać, a dotyczące archanioła:

„Wtedy przybył mi z pomocą Michał, jeden z pierwszych książąt” Dn 10:13;

„Nikt zaś nie może mi skutecznie pomóc przeciw nim z wyjątkiem waszego księcia Michała” Dn 10:21;

„W owych czasach wystąpi Michał, wielki książę, który jest opiekunem dzieci twojego narodu” Dn 12:1;

„Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i na dźwięk trąby Bożej, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi” 1Tes 4:16;

„Gdy zaś archanioł Michał tocząc rozprawę z diabłem spierał się o ciało Mojżesza, nie odważył się rzucić wyroku bluźnierczego, ale powiedział: ‘Pan niech cię skarci!’” Jud 9;

„I nastąpiła walka na niebie: Michał i jego aniołowie mieli walczyć ze smokiem. I wystąpił do walki smok i jego aniołowie” Ap 12:7.

Archanioł

1) Oto co podaje biblijny słownik Świadków Jehowy o słowie „archanioł” (hasło ‘Archanioł’):

„ARCHANIOŁ. Przedrostek ‘arch-’, oznaczający ‘główny’ lub ‘naczelny’, wskazuje, że archanioł - naczelny anioł - może być tylko jeden” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006, t. I, s. 105).

Co powiemy o tych stwierdzeniach? Otóż w Piśmie Świętym przedrostek „arch-” nie zawsze wskazuje, że ktoś będąc „głównym” czy „naczelnym” jest „jedynym”.

Przykładowo w Biblii mowa jest wielokrotnie o „arcykapłanach” (archiereos) w liczbie mnogiej: Mt 2:4, 16:21, 20:18, itd.; Mk 8:31, 10:33, 11:18, itd.; Łk 3:2, 9:22, 20:1, itd.; J 7:45, 11:47, 12:10, itd.; Dz 4:6, 5:24, 9:14, itd.

Mało tego, Jezus nazwany jest kilka razy „arcykapłanem” (Hbr 2:17, 3:1, 4:14-15, 5:5, 10, 6:20, 8:1, 9:11), a nawet zestawiony został z innymi „arcykapłanami” (Hbr 7:26-28)!

Również w Nowym Testamencie wymienionych jest kilku przełożonych synagogi (Mk 5:22, 35-36, 38, Łk 8:49, 13:14, Dz 18:8, 17) i nawet co najmniej dwóch w jednej z nich (Dz 13:15), a funkcja ta po grecku to archisynagogos.

Oto inne przykłady:

przełożony celników (architelones) Łk 19:2;

starosta weselny (architriklinos) J 2:8-9;

władca, rządca (archon) Mt 9:18, 20:25, Dz 4:26, Rz 13:3, 1Kor 2:2, 8, itd. (37 fragmentów w Nowym Testamencie).

Widać z powyższego, że funkcje te, zawierające przedrostek „arch-”, nie są w posiadaniu jednej, czy jedynej osoby. Jest bowiem wielu arcykapłanów, przełożonych synagog czy celników, oraz władców.

Za tak ogólnikowe potraktowanie tematu można więc chyba zarzucić niefachowość lub tendencyjność słownikowi biblijnemu (!) Świadków Jehowy.

2) W kolejnym zdaniu biblijny słownik Towarzystwa Strażnica podaje:

„W Piśmie Świętym słowo ‘archanioł’ nigdy nie występuje w liczbie mnogiej” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006, t. I, s. 105).

Cóż odpowiemy na ten ‘zarzut’? Powiemy, że w Starym Testamencie nie występuje słowo „archanioł” i jeśli Dn 10:13 nazywa Michała „jednym z pierwszych książąt [anielskich]”, to coś to oznacza!

Otóż skoro w Nowym Testamencie jest on zwany „archaniołem” (Jud 9), to znaczy, że będąc „jednym z pierwszych książąt [anielskich]” jest jednym z archaniołów. Słowa „jeden z pierwszych” sugerują zaś liczbę mnogą dla „archanioła”.

W podstawowym tekście hebrajskim, gdzie występuje imię Michał, tzn. w 10-tym i 12-tym rozdziale Księgi Daniela, nie pada nawet słowo „anioł” dla określenia Michała. Jednak w różnych kodeksach tekstu greckiego Starego Testamentu mamy interesujące nas nazwy nadane Michałowi:

Dn 10:21

Michael ho angelos (Michał anioł) wg LXX;

Michael ho archon (Michał książę) wg Teodocjona.

Dn 12:1

Michael ho angelos ho megas (Michał anioł wielki) wg LXX;

Michael ho archon ho megas (Michał książę wielki) wg Teodocjona.

Wspomina też o powyższym w przypisie do Dn 12:1 angielska Biblia Świadków Jehowy z referencjami tzn. New World Translation of the Holy Scriptures - With References 1984.

Jeśli więc, jak zauważa słownik Świadków Jehowy, „‘archanioł’ nigdy nie występuje w liczbie mnogiej”, a Michał również nazywany jest „aniołem” (których jest wielu), to może to coś oznacza? Towarzystwo Strażnica zapewne zdaje sobie sprawę z tego, że słowo „anioł” w liczbie mnogiej występuje w Biblii wielokrotnie (Ps 91:11, 103:20, 138:1, 148:2 por. Dn 3:58 BT). Może więc Michał będąc jednym z „aniołów” i jednym z „książąt”, jest też jednym z „archaniołów”? [więcej o liczbie mnogiej słowa „archanioł” patrz część druga tego artykułu w rozdziale ‘Michał’ w pkt. 3]

Oto zestawienie porównawcze aniołów, utożsamianych w chrześcijaństwie z „archaniołami”:

Dodajmy o Michale, że „Późniejszy judaizm uznawał go za anioła stojącego przy tronie Bożym” („Słownik Biblijny” o. H. Langkammer, Katowice 1989, s. 106).

Wydaje się też, że Michał jest owym „siódmym aniołem trąbiącym” z Ap 11:15 i 1Tes 4:16 (por. Ap 8:2, 1Kor 15:52).

Prócz tekstu „Michał, jeden z książąt” (Dn 10:13) mamy w Septuagincie jeszcze jeden fragment, który mówi o „książętach”, a który pisarze wczesnochrześcijańscy odnosili do wybranych aniołów. W literaturze międzytestamentalnej i w Nowym Testamencie nazwano ich „archaniołami”. Oto ten tekst:

„Podnieście bramy swoje książęta (...) i wejdzie Król chwały” Ps 23(24):7 i 9 wg LXX (tekst hebr. Ps 24:7 i 9 opuszcza słowo „książęta”).

Oto dwa komentarze wczesnych chrześcijan do tego Psalmu:

Justyn Męczennik (ur. 100) - „Podnieście, książęta, bramy swoje i unieście się, bramy odwieczne, A wejdzie Król Chwały [Ps 23(24):7] (...) Kiedy powstał z martwych i wstąpił w niebiosa, tedy książęta, od Boga w niebiesiech ustanowieni, otrzymali rozkaz otwarcia bram niebieskich...” („Dialog z Żydem Tryfonem” I:36,4-5 por. II:85,1-4);

Ireneusz (ur. 130-140) „O tym samym mówi znów Dawid: Podnieście, książęta bramy, wasze, unieście się bramy odwieczne i wejdzie król chwały [Ps 23(24):7]. (...) a ponieważ Słowo stało się ciałem, wstępowało w sposób widzialny. A ponieważ wtedy widziały go moce, to jest niżsi aniołowie, zawołały do tych, którzy byli na firmamencie: podnieście, książęta, bramy wasze...” („Wykład Nauki Apostolskiej” 84). Por. Tertulian (ur. 155) „Lekarstwo na ukłucie skorpiona” 10.

Przypomnijmy jeszcze raz, że Stary Testament nie zawiera słowa „archanioł” (!) i zapewne dla wielu Świadków Jehowy będzie to zaskoczeniem, że przed Nowym Testamentem (!) termin ten był używany w judaizmie międzytestamentalnym. Nowy Testament zaczerpnął więc te określenie prawdopodobnie z tradycji Izraela (por. Mt 23:3):

„Do powyższych danych apokaliptyka dorzuci wiele nowych szczegółów. Biorąc za podstawę wspomnianą liczbę ‘siedem’ [Tb 12:15], autor Księgi Henocha poda wszystkie imiona tych, którzy w tekście biblijnym zwani są również ‘zwierzchnikami’ lub ‘książętami Aniołów’: Uriel, Rafael, Raguel*, Michał, Sarakael*, Gabriel, Remiel* (20,1-7). Co więcej, nazwie ich Archaniołami (archangeloi) i nazwa ta przyjmie się powszechnie (Hen. 7,1; Hen. (sł.) 20,1; Apok. Bar. 59,1 itd.)” („Nowy Testament na tle epoki. Geografia - Historia - Kultura” ks. E. Dąbrowski, Poznań-Warszawa-Lublin 1965, s. 335). [*Istnieją różnice w pisowni powyższych imion i występują one w innych formach: Raguil lub Rauel, Sarahiel lub Sariel, Jeremiel lub Jerahmeel, Fanuel. Choć różnych imion występuje osiem, to jednak wymienianych jest do siedmiu archaniołów]

Dodajmy tu, że Kościół nie przyjął z tradycji Izraela wszystkich imion tych aniołów, ale zaakceptował trzech z nich jako archaniołów, wraz z ich biblijnymi imionami.

Jak widać, nie przez przypadek Kościół uznaje archaniołami trzech powyżej wymienionych, ale powodowany tym, że podane są w Biblii ich imiona, w przeciwieństwie do niezliczonej ilości innych aniołów.

Wspomnijmy także, że literatura apokryficzna początków chrześcijaństwa również nazywa Michała, Gabriela i Rafała „archaniołami”, dodając jednak do nich Uriela. Mówi o tym np. anonimowy „List Apostołów” 13 (24) z lat 160-180 (tekst patrz poniżej ‘Dodatek’).

Nieuczciwością więc publikacji Świadków Jehowy jest podawanie, że „katolicyzm wymienia czterech archaniołów: Michała, Gabriela, Rafała i Uriela” (Przebudźcie się! Nr 3, 2002 s. 16-17).

Katolicyzm, za Pismem Świętym, uczy o „siedmiu aniołach, którzy stoją przed Bogiem” (Ap 8:2 por. Tb 12:15), których identyfikuje z archaniołami, a tylko trzem z nich (za Biblią) nadaje imiona (Michał, Gabriel, Rafał). Oto katolicki komentarz do Ap 8:2:

„‘Siedmiu Aniołów’ - znanych wszystkim (rodzajnik!), to zgodnie z paralelami biblijnymi i pozakanonicznymi odrębna grupa: tzw. ‘aniołowie Oblicza’ (por. Strack-Bill. 3,805), a w Nowym Testamencie Archaniołowie (1 Tes 4, 16; Jud 9)” („Apokalipsa Świętego Jana. Wstęp - Przekład z oryginału - Komentarz” o. A. Jankowski, Poznań 1959, s. 184).

Co do wspomnianego przez Świadków Jehowy Uriela dodajmy tu o nim następujące zdanie z encyklopedycznego hasła:

„Wbrew ponawianym zakazom ze strony Kościoła, dotyczącym kultu aniołów apokryficznych, późniejsza ikonografia chrześcijańska niekiedy przedstawiała U.[riela] jako archanioła” („Podręczna Encyklopedia Biblijna” ks. E. Dąbrowski, Poznań 1960-1961, hasło ‘Uriel’).

Wydaje się, że przynajmniej w trzech pierwszych wiekach nie znajdziemy w dziełach wczesnochrześcijańskich pisarzy innych imion archaniołów niż Michał, Gabriel i Rafał.

Jako uzupełnienie kwestii trzech archaniołów i ich imion (odróżniania ich też od Jezusa) przedstawiamy dwa cytaty Orygenesa (ur. 185), który o tym wspomina w polemice z poganinem Celsusem:

„Z tego, że na równi z Bogiem czcimy Jego Syna, wynika według Celsusa wniosek, iż czcimy nie tylko Boga, lecz kłaniamy się również Jego sługom. Gdyby znając prawdziwe sługi Boże poza jednorodzonym Synem Boga: Gabriela, Michała orazpozostałych aniołów iarchaniołów, Celsus stwierdził, że należy ich czcić, być może wyjaśnilibyśmy znaczenie wyrazu ‘czcić’ oraz postępowanie czciciela, a w dyskusji nad poważnymi sprawami przedstawilibyśmy, co sądzimy o tych sprawach. On jednak za sługi Boże uznaje demony, którym kłaniają się poganie...” („Przeciw Celsusowi” 8:13).

„Jeśli kto potrafi zastanowić się głębiej nad tajemniczym znaczeniem imion, może dowiedzieć się wiele o imionach aniołów Bożych: jeden z nich nazywa się Michał, drugi Gabriel, a inny Rafael, stosownie do uczynków, których dokonują w świecie zgodnie z wolą Boga wszechrzeczy. Również imię naszego Jezusa należy do podobnej filozofii nazw: Jego imię niejednokrotnie w obecności wielu świadków wypędziło z dusz i ciał złe duchy i posiadało władzę nad ludźmi wyzwolonymi od demonów” („Przeciw Celsusowi” 1:25).

Wcześniej o powyższym również wspomniał Klemens Aleksandryjski (ur. 150):

„Siedmiu co do liczby jest najpierw stworzonych archaniołów, mających największą moc...” („Kobierce” VI:143,1).

Pisał też on o wierze Żydów w archaniołów:

„Ale nie czcijcie Go też tak jak Judejczycy! Bo i oni będąc przekonani, że tylko sami znają Boga, nie znają Go wcale, służąc aniołom i archaniołom, miesiącowi i księżycowi” („Kobierce” VI:41,2).

Tradycji judaistycznej i chrześcijańskiej obce jest nauczanie o istniejącym jednym archaniele. Literatura pozabiblijna wymienia trzech, czterech lub siedmiu archaniołów, a rabini mówią o sześciu lub siedmiu (patrz „Podręczna Encyklopedia Biblijna” ks. E. Dąbrowski, Poznań 1960-1961, hasło ‘Archanioł’).

Ponieważ Świadkowie Jehowy nie uznają Księgi Tobiasza, postaramy się więc choć trochę ‘uwiarygodnić’ im i sobie archanioła Rafała. Oto jego porównanie z Gabrielem, którego oni akceptują jako anioła.

Po przyglądnięciu się powyższym fragmentom trudno przypuszczać, iż tylko przypadek sprawił, że tak wiele podobnych szczegółów jest w obu opisach. Raczej uważamy, że Łukasz, relacjonując fakty związane z Gabrielem, wzorował się na Księdze Tobiasza. Oto jeszcze kilka zbieżności dotyczących Rafała i Gabriela:

„zostałem posłany, by cię wypróbować” Tb 12:13 i Łk 1:20;

„niech cię spotka wiele radości” Tb 5:10 i Łk 1:14, 19;

„modlitwa obojga została wysłuchana” Tb 3:16 i Łk 1:13;

„Ufaj, bliska jest już u Boga [chwila], aby cię uzdrowić, ufaj!” Tb 5:10 i Łk 1:19, 31, 36-37;

„wiem, że otworzą mu się oczy” Tb 11:7 i Łk 1:20, 64;

„jak mi ubliżają” Tb 3:15 i Łk 1:25;

„odkryję przed wami całą prawdę” Tb 12:11 i Dn 8:22-23;

„opiszcie to wszystko” Tb 12:21 i Łk 1:3.

Rafał, jak Gabriel, nawiedza ludzi podczas modlitwy (Tb 3:11 i 16 por. Łk 1:10-11; Dn 9:20-21).

Tobiasz „spotkał stojącego przed sobą anioła Rafała, a nie wiedział, że jest to anioł Boży” (Tb 5:4), a Daniel mówi o Gabrielu, że „stanął przede mną ktoś o wyglądzie mężczyzny” Dn 8:15.

Rafał nazwany jest przez ludzi „dobrym aniołem” (Tb 5:22), podobnie jak anioł w 1Sm 29:9 („byłeś dla mnie dobry jak anioł Boży”) oraz w 2Mch 11:6 i 15:23.

Użył on podobnego stwierdzenia jak później Chrystus: „A oto ja wstępuję do Tego, który mnie posłał” Tb 12:20 por. J 6:62, 20:17.

Forma powitalna Rafała była identyczna jak Boga Jahwe (Sdz 6:23), a później i Jezusa: „Pokój wam!” Tb 12:17 por. Łk 24:36, J 20:19, 21, 26.

Gdy Rafał odszedł, zrobił to tak jak Jezus: „ale żaden nie mógł już go zobaczyć” Tb 12:21; „zniknął im z oczu” Łk 24:31.

Jego działanie dotyczące uzdrawiania przypominało zalążkowo misję Chrystusa: „posłał mnie Bóg, aby uzdrowić ciebie i twoją synową Sarę” Tb 12:14. Nawet jego imię „Rafał [Rafael]” znaczy „Bóg uzdrawia”. Jest to zgodne ze słowami o Jahwe: „Ja sam uzdrawiam” Pwt 32:39 por. Ps 103:3.

Rafał ‘przypomina’ też Bogu, jak Duch Święty, nasze błagania: „przypomniałem błagania wasze przed majestatem Pańskim” Tb 12:12 por. Rz 8:26 (o pośredniczeniu anioła patrz Za 1:12, Ap 8:3).

Dodajmy, że jak aniołowie w Ap 19:10 i 22:9, tak i Rafał, gdy obaj Tobiasze „upadli na twarz przed nim” (Tb 12:16), kieruje uwagę na Boga, a nie na siebie:

„Uwielbiajcie Boga, po wszystkie wieki! To, że byłem z wami, nie było moją zasługą, lecz było z woli Bożej. Jego uwielbiajcie przez wszystkie dni i Jemu śpiewajcie hymn! (...) A teraz uwielbiajcie Pana na ziemi i dziękujcie Bogu!” Tb 12:17-20 por 12:6.

Wprawdzie nie zakazuje on tego „padania na twarz” przed nim, jak aniołowie z Ap 19:10 i 22:9, ale być może wynika to z tego, że jest on zaliczany do archaniołów, a nie do ‘zwykłych’ aniołów. Najważniejsze jest zresztą to, że zachował się on w duchu Starego Testamentu, jak Gabriel, który również nie protestował wprost, gdy Daniel „padł na twarz” przed nim (Dn 8:17-18). Wspomnijmy tylko, że po słowach Rafała pouczających o Bogu, Tobiasze „podnieśli się (...) i uwielbiali Boga...” Tb 12:21-22 (por. o Danielu i Gabrielu „padłem oszołomiony (...) dotknął mnie, postawił mnie na nogi” Dn 8:18).

Na koniec zaznaczmy, iż to że Rafał był opiekunem Tobiasza w drodze (Tb 5:17, 22), zgodne jest ze słowami „bo swoim aniołom dał rozkaz o tobie, aby cię strzegli na wszystkich twych drogach” Ps 91:11 por. Wj 23:20-22.

Jeszcze tylko podajmy co słownik Świadków Jehowy mówi dodatkowo o Gabrielu (hasło ‘Gabriel’):

„Jedyny święty anioł - poza Michałem - którego imię znalazło się w Biblii. Spośród zmaterializowanych aniołów tylko on podał swe imię. (...) Jak wynika z Biblii Gabriel zajmuje w niebie wysokie stanowisko - stoi ‘tuż przed Bogiem’; przekazywał też ziemskim sługom Bożym specjalne wiadomości od Jehowy (Łk 1:19, 26)” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006, t. I, s. 650-651).

Jak wiemy, nie tylko Gabriela (prócz Michała) imię znalazło się w Biblii, ale i Rafała, którego Świadkowie Jehowy jednak nie uznają. Nie będziemy tu komentować sprawy rzekomej „materializacji” aniołów, a tylko dodajmy, że Biblia mówi, iż Zachariasz „miał widzenie” (Łk 1:22) anioła. Za to z satysfakcją wyraźmy się o dowartościowaniu przez Towarzystwo Strażnica funkcji Gabriela. Szkoda jednak, że nie zauważono w niej rangi archanielskiej.

3) Pozostałe informacje biblijnego słownika Świadków Jehowy o „archaniele” pokrywają się z tymi, które przedstawione są pod hasłem ‘Michał’. Omówimy je więc w osobnej części artykułu. Tu jedynie cytujemy ostatnie zdanie z tego hasła:

„Nie bez znaczenia jest zatem okoliczność, że jedynym imieniem bezpośrednio skojarzonym z określeniem ‘archanioł’ jest Michał (Jud 9; zob. MICHAŁ)” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006, t. I, s. 105).

Co powiemy o tym stwierdzeniu? Otóż jeśli, jak stwierdza powyższy słownik, „jedynym imieniem bezpośrednio skojarzonym z określeniem ‘archanioł’ jest Michał”, to pytamy, na jakiej podstawie Towarzystwo Strażnica „kojarzy” określenie „archanioł” z Jezusem?

Skoro tak jest, jak podaje powyżej słownik Świadków Jehowy, to należałoby też zapytać ich, skąd wiedzą, że w 1Tes 4:16 mowa jest o Jezusie, jako archaniele, jeśli z archaniołem „skojarzone” jest tylko imię Michał?

Na koniec jeszcze kilka informacji, które są też wprowadzeniem do drugiej części artykułu. Otóż nie dziwmy się, że Towarzystwo Strażnica utożsamia Jezusa z Michałem, bowiem w pierwszych wiekach chrześcijaństwa niektóre środowiska z obrzeża Kościoła identyfikowały Jezusa z Gabrielem! I ciekawe czy Świadkowie Jehowy potrafią zaprzeczyć tej dawnej interpretacji, tak jak umieją bronić swojej dzisiejszej.

Oto słowa jednego z apokryfów z lat 160-180:

„Wtedy w postaci archanioła Gabriela ukazałem się Maryi Dziewicy i mówiłem do niej, a jej serce przyjęło i uwierzyła, uśmiechnęła się, a Ja, Słowo, wszedłem do niej i stałem się ciałem, i Ja sam byłem wysłannikiem siebie samego, w postaci anioła tak czyniłem, a potem powróciłem do mego Ojca” („List Apostołów” 14 [25]).

Inny apokryf, pt. „Wniebowstąpienie Izajasza” (tekst etiopski; 11:4), napisany w latach 100-150, utożsamia Gabriela z aniołem Ducha Świętego, więc ‘nie powinno’ nas dziwić to, że ktoś zechce identyfikować Michała z Jezusem.

Dodatek

Towarzystwo Strażnica dość często krytykuje Filona, Żyda z Aleksandrii (ok. 20 r. przed Chr. - 40 po Chr.), za jego ‘platońskie poglądy’. Poddaje też krytyce chrześcijaństwo, za to, że zaczerpnęło z jego ‘odstępczych’ nauk. Przykładem są tu artykuły:

„Co chrześcijaństwo zapożyczyło od Platona” (Przebudźcie się! Rok LXVIII [1987] Nr 7 s. 8-12);

„Filozofia grecka. Czy wzbogaciła chrystianizm?” (Strażnica Nr 16, 1999 s. 10-13).

„Filon z Aleksandrii. Filozoficzne spekulacje na temat Biblii” (Strażnica Nr 12, 2005 s. 9-12).

Otóż tak się właśnie dziwnym zbiegiem okoliczności składa, że Świadkowie Jehowy mają trochę podobną naukę o Logosie do Filona! On też, jak oni, nie nauczał, że Logos jest wprost Bogiem. Mało tego, twierdził, że Logos jest archaniołem! Oto cytat z fachowego podręcznika:

„Niekiedy wydaje się, że Filon do tego stopnia akcentuje odrębność Logosu od Boga, nazywając go ‘narzędziem stworzenia’, ‘Aniołem Jahwe’ (...) Wystarczy powiedzieć, że dla Filona Logos jest Wysłannikiem Bożym, Archaniołem objawiającym Jego tajemnice [Legum allegoriae (Mangey, 1, 122)]” („Nowy Testament na tle epoki. Geografia - Historia - Kultura” ks. E. Dąbrowski, Poznań-Warszawa-Lublin 1965, s. 479).

Choć, jak widzimy, Świadkowie Jehowy uczą jakby za Filonem, że Logos nie jest Bogiem, ale archaniołem, to jednak nie mogą się oni w pełni tą tradycją podpierać. Dlaczego? Dlatego bo Filon:

nie utożsamiał Logosu z Michałem;

nie uważał, że ten archanioł to Michał;

nie identyfikował Logosu z Jezusem;

nie twierdził, że Logos to Mesjasz.

Pragniemy też stwierdzić, że nauka Towarzystwa Strażnica o jednym „archaniele” (którego zwie też ono aniołem) najbardziej przypomina wykładnię apokryfu zredagowanego ostatecznie w V-VI wieku po Chr. Chodzi o hebrajską „Księgę Henocha”, która powstała w środowisku rabinistycznym! Oto kilka zdań o niej:

„Autor Księgi Henocha wiele miejsca poświęca opisowi dworu niebieskiego, który składa się z licznych aniołów spełniających przeróżne funkcje. Najwyżej w hierarchii anielskiej stoi Metatron, którego pozycję streszcza najlepiej tytuł ‘Mały JHWH’ (12,15). On ma własny tron i jest przewodniczącym sądu niebios (16,1). Etymologia imienia Metatron nie została jeszcze w pełni wyjaśniona. Jedni uważają, że pochodzi ona od łacińskiego metator (oficer idący na czele armii i przygotowujący ją do walki), drudzy wywodzą ją od greckiego metatyrannos (pierwszy po władcy), jeszcze inni od greckiego (ho) meta thronon (tron drugi po tronie Bożym)” („Wprowadzenie do Apokryfów Starego Testamentu” R. Rubinkiewicz SDB, Lublin 1987, s. 88).

Jezus a archaniołowie wg pism wczesnochrześcijańskich

Prócz wymienionych wcześniej Klemensa Aleksandryjskiego (ur. 150) i Orygenesa (ur. 185) również kilku innych pisarzy wczesnochrześcijańskich odróżnia Jezusa od Michała. Oto oni:

Pismo wczesnochrześcijańskie „Do Diogneta” (II w.) - „Nie posłał ludziom, jakby ktoś mógł sobie wyobrazić, jakiegoś sługi, czy to anioła czy archanioła, jednego z duchów zawiadujących sprawami ziemskimi lub z tych, którym zlecono rządy w niebie, lecz samego Architekta i Budowniczego wszechświata. Przez Niego to Bóg stworzył niebo, przez Niego zamknął morze w określonych granicach, do Jego praw tajemniczych stosują się wszystkie żywioły” (7:2).

Ireneusz (ur. 130-140) - „Poznają Go bowiem ci, którym objawi się Syn. Zawsze współistniejący z Ojcem Syn, dawno i od początku zawsze objawiał Ojca aniołom, archaniołom...” („Przeciw herezjom” 2:30,9).

„Gdyby więc kto zechciał nas zapytać: W jaki sposób Syn został wydany przez Ojca, wówczas odpowiemy mu, że to wydanie, czy zrodzenie, czy wyniknięcie czy otworzenie czy jakimkolwiek innym słowem określimy je - nikomu nie jest znane, bo jest niewysłowione. Nie zna go Walentyn, ani Marcjon, ani Saturnin, ani Bazylides, ani aniołowie, ani archaniołowie, ani książęta, ani moce, lecz zna je tylko sam Bóg Ojciec, który go zrodził i Syn, który został zrodzony” („Przeciw herezjom” 2:28,6).

Hermas (ok. 140) odróżnia Syna Bożego od aniołów oraz od Michała, mówiąc o nich jako pierwszych stworzonych.

„Syn Boży został zrodzony przed wszystkim stworzeniem, tak że był On doradcą Ojca, gdy Ten świat stwarzał” („Pasterz” ‘Przypowieść dziewiąta’ 12:2).

„Są to święci Aniołowie Boga, stworzeni jako pierwsi. Im powierzył Pan całe stworzenie swoje, by je rozwijali, budowali i nim rządzili” („Pasterz” ‘Widzenie trzecie’ 4:1).

„ów mąż pełen chwały, powiedział, jest Synem Bożym, a tamtych sześciu, to pełni chwały aniołowie, którzy towarzyszą Mu po prawicy i po lewicy” („Pasterz” ‘Przypowieść dziewiąta’ 12:8).

„Owe drzewo wielkie, osłaniające góry i równiny i wszystką ziemię, jest to prawo Boże dane całemu światu. A prawem tym jest Syn Boży, głoszony aż po krańce ziemi. Ci w cieniu drzewa, to ludzie, co usłyszeli głoszoną naukę i w Niego uwierzyli. Ten Anioł wielki i pełen chwały to Michał” („Pasterz” ‘Przypowieść ósma’ 3:2-3).

Patrz też Hipolit (ur. przed 170) „Przeciw Noetosowi” (18).

Chrystus a Michał według wczesnych apokryfów

„Wniebowzięcie Izajasza” (ok. 100-150 r.) - „(...) Michała, anioła nad aniołami świętymi, który trzeciego dnia otworzy Jego grób. A sam Umiłowany, siedząc na ich ramionach, wyjdzie i pośle swoich dwunastu uczniów” (3:16-17 tekst etiopski).

„List Apostołów” (ok. 160-180 r.) - „Stałem się wtedy [podobny] do niebios, przeszedłem między aniołami i archaniołami, pod ich postacią, jak jeden z nich. Przeszedłem przez Godności, Zwierzchności i Królestwa, mając miarę mądrości Ojca, który mnie posłał. Archaniołowie Michał, Gabriel, Rafał i Uriel szli za Mną aż do piątego firmamentu nieba, podczas gdy wydawałem się im jednym z nich. Taka moc została mi dana przez Ojca. Potem sprawiłem słowem, że archaniołowie przelękli się, i odesłałem ich do ołtarza Ojca” (13).

„Apokalipsa Pawła” (ok. 150-250 r.) - „I ja tobie mówię, bracie Pawle, że w godzinie, w której [lud Izraela] zawiesił [na krzyżu] Jezusa, którego ty głosisz, Ojciec, Bóg wszystkich, który dał mi prawo, i Michał, i wszyscy aniołowie, archaniołowie, i Abraham, i Izaak, i wszyscy sprawiedliwi zapłakali nad Synem Bożym wiszącym na krzyżu” (48:3). Patrz też 43:1 i 44:4.

W drugiej części artykułu będziemy kontynuować naszą polemikę ze słownikiem „Wnikliwe poznawanie Pism” (2006).

Cytaty z literatury wczesnochrześcijańskiej cytowane według:

„Ojcowie Apostolscy” z serii ‘Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy’ Tom XLV, tłum. A. Świderkówna, Warszawa 1990;

„Apologia. Dialog z Żydem Tryfonem. Justyn Męczennik” ks. A. Lisiecki, Poznań 1926;

„Wykład Nauki Apostolskiej. Ireneusz z Lyonu” przekład W. Myszor, Kraków 1997;

„Klemens Aleksandryjski Kobierce” tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, Warszawa 1994;

„Trójca Święta. Tertulian. Przeciw Prakseaszowi. Hipolit. Przeciw Noetosowi” tłum. E. Buszewicz, S. Kalinkowski, Kraków 1997;

„Antologia patrystyczna” A. Bober, Kraków 1965;

„Antologia Literatury Patrystycznej” tłum. M. Michalski, Warszawa 1975;

„Przeciw Celsusowi,Orygenes” przekł. S. Kalinkowski, Warszawa 1986;

„Apokryfy Nowego Testamentu. Listy i Apokalipsy Chrześcijańskie” pod redakcją ks. M. Starowieyskiego, Kraków 2001.