Nowy Testament spirytysty J. Grebera i Biblia Towarzystwa Strażnica (cz. 2)

Nowy Testament spirytysty J. Grebera i Biblia Towarzystwa Strażnica (cz. 2)

Archiwum tekstów

         W części pierwszej tego artykułu zamieściliśmy następujące rozdziały:

J. Greber jako spirytysta;

         J. Greber potwierdzający teksty biblijne Świadków Jehowy;

         J. Greber odrzucony przez Towarzystwo Strażnica;

         Wspólne nauki Towarzystwa Strażnica i spirytysty J. Grebera;

         Spirytysta John S. Thompson przywoływany przez Towarzystwo Strażnica.

         W części drugiej tego opracowania zamieszczamy następujący rozdział:

         Niektóre cechy wspólne przekładom J. Grebera i Towarzystwa Strażnica.

         Porównamy w nim kilkanaście tekstów z Biblii Świadków Jehowy i Nowego Testamentu spirytysty J. Grebera.

Niektóre cechy wspólne przekładom J. Grebera i Towarzystwa Strażnica

         Widzieliśmy, że Towarzystwo Strażnica oficjalnie potwierdzało swoje teksty Mt 27:52-53 i J 1:1 przekładem spirytysty J. Grebera.

         Czy jednak inne fragmenty z jego Nowego Testamentu są podobne do tych, które występują w Biblii Świadków Jehowy? Spróbujemy to prześledzić.

Wersety biblijne z przekładów Towarzystwa Strażnica i zawarte w Nowym Testamencie spirytysty J. Grebera ukazujemy w tabelach.

         Mt 22:44

         J. Greber termin Kyrios odniesiony do Jezusa oddał jako „pan”, natomiast Boga Ojca nazwał „Panem”. Towarzystwo Strażnica w inny sposób obniżyło rangę Jezusa, wstawiając po prostu do tego wersetu imię Jehowa, choć słowa tego nie ma w oryginale greckim.

         Wydaje się, że kwestia imienia Jehowa była jedną z nielicznych, która różniła J. Grebera od Świadków Jehowy. Pisał on bowiem o pisarzach Nowego Testamentu następująco:

         They were obliged to do what the writers of the Old Testament had done. Whenever these announced or recorded a revelation from God, they repeatedly emphasized the fact that it was a divine revelation. So often that it becomes, almost wearisome, we read, “Thus says Jehovah,” or “God spoke.” (TheNewTestament - ANewTranslationandExplanation Johannes Greber, 1937 s. 6).

         Tłumaczenie: „Byli zobowiązani robić to, co czynili pisarze Starego Testamentu. Kiedykolwiek tamci zwiastowali lub spisywali objawienie od Boga, wówczas wielokrotnie podkreślali fakt, że było to boskie objawienie. Tak często, że stało się to wręcz męczące, gdy czytamy: »To mówi Jehowa«, lub »Bóg przemówił«”.

         To co omówiliśmy powyżej, tak samo dotyczy tekstów Mk 12:36, Łk 20:42 i Dz 2:34.

         To, że Towarzystwo Strażnica nazwało Jezusa „Panem” (z dużej litery) o niczym nie świadczy, gdyż ono i cezara nazywa „Panem”:

„Ale w jego sprawie nie mogę nic pewnego napisać do mego Pana” (Dz 25:26).

         Patrz też omówienie Ap 17:14 i Hbr 1:10.

         Mt 26:26, 28

         Towarzystwo Strażnica użyło w tych wersetach termin „oznacza”. Spirytysta J. Greber mówi zaś otwarcie o „symbolu”. Jednak mają to samo na myśli, gdyż organizacja Świadków Jehowy nazywa chleb i wino „symbolami”, a on używa też słowo „oznacza” (ang. this):

         „Chleb ten był symbolem jego bezgrzesznego ciała (...) Wino było symbolem jego krwi” („Prowadzenie rozmów na podstawie Pism” 2001 s. 229).

         To co omówiliśmy powyżej, tak samo dotyczy fragmentów Mk 14:22, 24, Łk 22:19-20 i 1Kor 11:24-25.

         Ciekawe, że w przypadku tekstu 1Kor 10:16 Towarzystwo Strażnica postąpiło inaczej niż spirytysta J. Greber i użyło termin „jest” (a nie „oznacza”). On zaś ciągle pisze o „symbolu”, co ukazujemy w tabeli.

         Mt 28:19

         W tym fragmencie spirytysta J. Greber i Towarzystwo Strażnica nauczają częściowo podobnie, ale też w niektórych aspektach trochę inaczej. Wspólne jest pozbawianie osobowości Ducha Świętego i pisanie o Nim z małej litery (holy spirit).

Greber usunął określenie „w imię”, które dotyczy też Ducha Świętego, a organizacja Świadków Jehowy inaczej sobie poradziła z tym, ucząc, iż mówi się też „w imieniu prawa” („Czy wierzyć w Trójcę?” 1989 s. 22), więc nie może być osobą Duch Boży.

Greber nazwał Ducha Świętego holy spirit-world, natomiast Towarzystwo Strażnica dodało do Niego „organizację” w czasie ceremoniału chrztu:

„DWA PYTANIA DO KANDYDATÓW DO CHRZTU

  Czy na podstawie ofiary Jezusa Chrystusa okazałeś skruchę za swe grzechy i czy oddałeś się Jehowie, by spełniać Jego wolę?

  Czy rozumiesz, że przez oddanie się Bogu i chrzest utożsamiasz się ze Świadkami Jehowy i przyłączasz się do organizacji Bożej kierowanej Jego duchem?” (Strażnica Nr 7, 2006 s. 22).

         Łk 11:28

         W tym fragmencie Towarzystwo Strażnica, tak jak spirytysta J. Greber, zawarło negację, to znaczy „nie”, a nie jak inne przekłady, które mają frazę: „owszem, ale...” (np. BT). Świadczy to o specyficznej antymaryjności.

         J 1:18

         W tym fragmencie nie przez przypadek J. Greber zastosował określenie „jednorodzony Syn”, a nie „Jednorodzony Bóg”. Towarzystwo Strażnica obrało inną metodę na pozbawienie Jezusa Bóstwa, nazywając go „jednorodzonym bogiem”.

         J 5:23

         Towarzystwo Strażnica powyższy tekst oddało podobnie jak spirytysta J. Greber. To znaczy stwierdziło, że należy się Jezusowi „szacunek” (ang. honor), a nie „cześć”.

         J 6:56

         Towarzystwo Strażnica całkiem podobnie, jak spirytysta J. Greber, oddało powyższy tekst. Nie chcą oni uznać, że Jezus trwa w nas a my w Nim poprzez spożywanie Jego Ciała i Krwi.

         J 8:58

         Wprawdzie J. Greber oddał słowa Jezusa trochę inaczej niż Towarzystwo Strażnica, ale wyraził podobną myśl.

         J 10:30

Towarzystwo Strażnica chociaż w tekście głównym swego przekładu różni się od tego co pisze spirytysta J. Greber, to jednak w przypisie w swej Biblii i w swojej nauce przyznaje mu rację:

„Mieli jednak wspólnie z Ojcem i Synem stanowić jedno w zmierzaniu do wspólnego celu, a więc mieć udział w tej samej jedności [w ang. unites], jaka łączy Boga i Chrystusa” („Prowadzenie rozmów na podstawie Pism” 2001 s. 385).

         J 10:33

         Towarzystwo Strażnica powyższy tekst oddało prawie identycznie jak spirytysta J. Greber. To znaczy nazwało Jezusa „bogiem”. Jednak zarówno J. Greber, jak i organizacja Świadków Jehowy, gdzie indziej przyrównał Chrystusa do „Boga”:

         J 10:38

         Towarzystwo Strażnica całkiem podobnie, jak spirytysta J. Greber, oddało powyższy tekst. Nie chcą oni uznać, że Jezus ma Boską naturę, jak Jego Ojciec. Identyczną sytuację mamy w tekstach J 14:10-11, 20.

         J 14:14

         Spirytysta J. Greber, by odrzucić zwracanie się do Jezusa, obrał inną metodę niż Towarzystwo Strażnica. On porzucił werset J 14:14, a ono odrzuciło słowo „mnie”, które zawiera wiele przekładów:

J 14:14 - „O cokolwiek prosić Mnie będziecie w imię moje, Ja to spełnię” (Biblii Tysiąclecia).

         J 14:16

         Towarzystwo Strażnica tak samo jak spirytysta J. Greber nazwało Ducha Świętego „wspomożycielem” z małej litery i tak samo jak on odebrało Mu osobowość. To samo dotyczy tekstów J 14:26 i 15:26.

         J 16:13

         Towarzystwo Strażnica tak samo jak spirytysta J. Greber nazwało Ducha Świętego „duchem prawdy” (z małej litery) i tak samo odebrało Mu osobowość. On jednak pisze w liczbie mnogiej o „duchach prawdy”.

         J 20:28

         Wprawdzie Towarzystwo Strażnica oddaje tekst J 20:28 jak inne Biblie, ale inaczej ten fragment interpretuje, to znaczy podobnie jak J. Greber. Zauważmy, on napisał tytuły Jezusa z małej litery i na dodatek angielskie słowo God zmienił na master. A jak uczą Świadkowie Jehowy? Oto ich słowa o J 20:28:

         „Obrońcy trójcy wskazują na Jana 20:28 jako na dowód tego, iż Jezus jest Bogiem. Tomasz zwraca się do niego słowami: »Panie mój, i Boże mój!« Jak odpowiedzieć na ten argument? Jezus jest bogiem; słowo »bóg« oznacza możny, potężny” (Strażnica Nr 17, 1958 s. 23).

„Jednakże po upływie tygodnia ujrzał i usłyszał Jezusa na innym zgromadzeniu, a przekonawszy się o jego tożsamości, wyznał: »Pan mój«.” (Strażnica Rok XCII [1971] Nr 7 s. 11).

         „Ponieważ Świadkowie Jehowy uznają potwierdzony przez Pismo Święte fakt, że Jezus jest »bogiem«, czyli »możnym«, nie wprawia ich w zakłopotanie werset z Ewangelii według Jana 20:28, gdzie czytamy, iż apostoł Tomasz wykrzyknął do Jezusa: »Mój Pan i mój Bóg!«” (Strażnica Rok CVI [1985] Nr 7 s. 24).

         „Czemu więc na widok zmartwychwstałego Jezusa Tomasz wykrzyknął: »Mój Pan i mój Bóg!«? Jak już wspomniano, Jezusa można nazwać bogiem...” (Przebudźcie się! Nr 8, 2005 s. 9).

         Dz 20:28

         Towarzystwo Strażnica obrało inną metodę, niż spirytysta J. Greber, by pozbawić Jezusa Bóstwa. On nazwał Chrystusa „panem”, a ono dostawiło dwa słowa do swego tekstu, to znaczy „jego” i „Syna”. Nie ma ich w przekładzie międzywierszowym wydanym przez tę organizację (patrz The Kingdom Interlinear Translation of the Greek Scriptures 1985).

         Rz 9:5

         Trzeba tu zaznaczyć, że spirytysta J. Greber bardziej dosadnie zwalczał Bóstwo Jezusa, gdyż zastosował inny znak interpunkcyjny niż Towarzystwo Strażnica. Wiele osób uważa, że dwukropek zastosowany przez tę organizację nadal wskazuje na Jezusa jako Boga. Jednak Towarzystwo Strażnica zwalcza również, jak Greber, Bóstwo Jezusa w Rz 9:5 (patrz „Prowadzenie rozmów na podstawie Pism” 2001 s. 379-380).

2Kor 3:17

         W tym fragmencie spirytysta J. Greber udowadnia że Jezus, czyli „pan” (lord), jest duchem. Towarzystwo Strażnica odnosi z kolei ten werset do Jehowy. Jednak ono też uczy, że Jezus jest „duchem”:

         „Nie będąc już stworzeniem ludzkim z ciała i krwi, lecz potężnym duchem w niebie, wyniesiony do chwały Jezus” (Strażnica Rok CIV [1983] Nr 11 s. 14).

         Mało tego, organizacja Świadków Jehowy odnosiła kiedyś tekst 2Kor 3:17 do Jezusa jako ducha:

         „od czasu jego zmartwychwstania, on był »ożywiony duchem« i teraz jest duchem, a zatem niewidzialnym. »Aleć Pan jest tym Duchem; a gdzie jest ten duch Pański, tam wolność«. – 2 Koryntów 3:17, Diaglott; Roth.” („Prawda was wyswobodzi” 1946 s. 275-276).

         2Kor 13:13 (13:14)

W tym fragmencie spirytysta J. Greber i Towarzystwo Strażnica nauczają częściowo podobnie, ale też w niektórych aspektach trochę inaczej. Wspólne jest pozbawianie osobowości Ducha Świętego i pisanie o Nim z małej litery (spirit). Greber nazwał Ducha Świętego spirit-world, natomiast Towarzystwo Strażnica uważa Go za „bezosobową moc Bożą”:

„duch Boży, czyli Jego bezosobowa czynna moc” (Strażnica Rok CVIII [1987] Nr 4 s. 27).

         Powyżej widzimy, że spirytysta J. Greber i Towarzystwo Strażnica podważają znaczenie trynitarne tego tekstu biblijnego, bo zwalczają ‘wspólnie’ Trójcę Świętą.

         Tt 2:13

W tym fragmencie spirytysta J. Greber i Towarzystwo Strażnica zrobili co się da, by Jezus nie mógł być „wielkim Bogiem”. On dostawił dodatkowe słowa (np. glory), a organizacja Świadków Jehowy dała taką frazę, by było widać, że mowa jest o dwóch osobach (Bóg i Jezus).

         1Tm 4:1

         W tym fragmencie spirytysta J. Greber i Towarzystwo Strażnica kwestionują osobowość Ducha Świętego, zastępując Go różnymi enigmatycznymi określeniami. Ponieważ nie jest On osobą, więc nie może też On „mówić”. U Grebera „mówi” światowy duch Boży (ang. God's spirit-world), u Świadków Jehowy zaś „natchniona wypowiedź”, choć w wersecie tym występuje greckie słowo pneuma, oznaczające Ducha. W tym fragmencie w przekładzie międzywierszowym Towarzystwa Strażnica słowo greckie oddano jako “spirit” (The Kingdom Interlinear Translation of the Greek Scriptures 1985; w przypisie Or, “the spirit”).

         Hbr 1:6

         W tym fragmencie chociaż J. Greber użył innego angielskiego słowa (homage) niż Towarzystwo Strażnica (obeisance), to jednak te przekłady mówią o „hołdzie”, a nie o „czci”. Termin homage organizacja Świadków Jehowy użyła jako „hołd” w tekście Dn 2:46.

         Hbr 1:8

         Tekst tego wersetu z Nowego Testamentu J. Grebera jest prawie identyczny jak w przekładach Biblii Świadków Jehowy.

         Hbr 1:9

         W tym fragmencie J. Greber i Towarzystwo Strażnica pozbawili Jezusa Bóstwa odnosząc ten werset w całości do Boga Ojca.

         Hbr 1:10

         W tym wersecie J. Greber nazywa Jezusa „panem”. Jednak Towarzystwo Strażnica też uważa, że Chrystus jest niższym rangą „Panem” niż Jego Ojciec, choć nazywa Jezusa także „Panem” odnosząc tekst Hbr 1:10 do Niego:

         „Hebrajczyków 1:10-12 (...) o Chrystusie Jezusie, który rzeczywiście wykonał dzieło stworzenia, jest mowa jako o stworzycielu [w ang. Creator], ponieważ Chrystus dokonał tego jako przedstawiciel Jehowy i werkmistrz [w ang. workman], działający pod rozkazem Boga i przez moc Bożą” (Strażnica dodatkowa z lat 1950-1959 s. 14, Pytania czytelników, art. z okładki Czy można znaleźć wodę przy pomocy różdżki? [ang. Strażnica 15.12 1951 s. 764-765]).

         „Królem podległym Jehowie jest również Jezus Chrystus” („Wnikliwe poznawanie Pism” 2006 t. 1, s. 1146).

To, że Towarzystwo Strażnica nazwało Jezusa „Panem” (z dużej litery) o niczym nie świadczy, gdyż ono i cezara nazywa „Panem” w swej Biblii:

„Ale w jego sprawie nie mogę nic pewnego napisać do mego Pana” (Dz 25:26).

Patrz też omówienie Mt 22:44 i Ap 17:14.

         2P 1:1

         W tym fragmencie spirytysta J. Greber i Towarzystwo Strażnica zrobili co się da, by Jezus nie mógł być Bogiem. On dostawił dodatkowe słowo our, a organizacja Świadków Jehowy dała frazę „a także”.

         Ciekawe, że ani Greber ani Towarzystwo Strażnica nie dokonało takich zabiegów w tekście końcowym tego listu, choć on tytuły Jezusa pisze małą literą.

         2P 2:1

W tym fragmencie Towarzystwo Strażnica postąpiło trochę inaczej niż spirytysta J. Greber. On napisał małą literą określenie „Pan”, to znaczy „pan” (ang. lord), a ono greckie słowo despotes przetłumaczyło na „właściciel” (ang. owner), też małą literą. Jednak gdzie indziej, gdzie mowa jest o Bogu Ojcu, termin ten oddało poprzez „Wszechwładny Pan” (ang. Sovereign Lord) (patrz Łk 2:29, Dz 4:24 i Ap 6:10), a Greber przez tytuł Lord (Łk 2:29, Ap 6:10) lub Lord our God (Dz 4:24). Widać więc, że i Towarzystwo Strażnica i spirytysta postąpili tak, by umniejszyć chwałę Chrystusa. Ciekawe jednak, że w tekście Jud 4 greckie słowo despotes organizacja Świadków Jehowy przetłumaczyła na „Właściciel” (ang. Owner), dużą literą!

1 J 5:20

         J. Greber usunął na końcu w tym tekście słowa „prawdziwy Bóg”, odnoszone przez chrześcijan do Jezusa. Natomiast Towarzystwo Strażnica w inny sposób zneutralizowało ten tekst, odnosząc frazę „prawdziwy Bóg” do Jehowy:

„Otóż to Jehowa, a nie kto inny, jest »prawdziwym Bogiem i życiem wiecznym«. Tylko Jemu powinni oddawać cześć wszyscy, którzy zawdzięczają Mu istnienie...” (Strażnica Nr 20, 2004 s. 31).

         Jud 4

         W tym fragmencie Towarzystwo Strażnica postąpiło inaczej niż spirytysta J. Greber. On wstawił do tego wersetu słowo „Suweren” (ang. Sovereign), odnosząc je do Boga, a organizacja Świadków Jehowy termin „Właściciel” odniosła dla odmiany do Jezusa. Jednak i Towarzystwo Strażnica i spirytysta postąpili tak, by umniejszyć chwałę Chrystusa. On odebrał jeden z tytułów Jezusowi i napisał małą literą określenie „pan” (ang. lord), a ono greckie słowo despotes przetłumaczyło na „Właściciel” (ang. Owner), choć gdzie indziej, gdzie mowa jest o Bogu Ojcu, termin ten oddało poprzez „Wszechwładny Pan” (ang. Sovereign Lord) (patrz Łk 2:29, Dz 4:24 i Ap 6:10). Greber zaś ma w tych trzech wersetach tytuł Lord (Łk 2:29, Ap 6:10) lub Lord our God (Dz 4:24) Ciekawe jednak, że w tekście 2P 2:1 greckie słowo despotes Towarzystwo Strażnica przetłumaczyło na „właściciel” (ang. owner), małą literą!

         Ap 1:17

         Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że jest rozbieżność między spirytystą J. Greberem a Towarzystwem Strażnica. On pisze o Jezusie jako „pierwszym i ostatnim” (wyraźny jest tu brak szacunku i odbieranie Bóstwa), a ono o „Pierwszym i Ostatnim”. Jednak organizacja ta pomimo swoich dużych liter stara się udowodnić, że właściwie to trzeba rozumieć ten tekst inaczej:

„W oryginale hebrajskim wersetu z Izajasza 44:6 przy słowach »pierwszy« i »ostatni« brak rodzajników określonych, natomiast występują one w greckim tekście Objawienia 1:17, gdzie Jezus mówi o samym sobie. Z prawideł gramatycznych wynika zatem, że w Objawieniu 1:17 mamy do czynienia z tytułem, a słowa z Izajasza 44:6 odnoszą się do Boskości Jehowy” („Wspaniały finał Objawienia bliski!” 1993 s. 27).

         Widać więc, że Bóstwo Chrystusowi odbierają tu i spirytysta J. Greber i Towarzystwo Strażnica. To samo dotyczy też tekstu Ap 2:8.

         Ap 3:14

         Pomimo, że Towarzystwo Strażnica oddało ten tekst inaczej niż spirytysta J. Greber, to jednak tak samo jak on interpretuje ten werset:

         „Nasuwa się więc logiczny wniosek, że ten, o którym czytamy w Objawieniu 3:14, jest stworzeniem, pierwszym stworzeniem Bożym, i że miał początek” („Prowadzenie rozmów na podstawie Pism” 2001 s. 369).

         Prócz tego Towarzystwo Strażnica określenie „początek” napisało małą literą, choć w tekście Ap 1:17 o „Pierwszym i Ostatnim” dużą literą.

         Pozostałe tytuły Jezusa oddało ono tak, jak J. Greber: „Amen” (dużą literą), „świadek” (małą literą).

         Ap 17:14

         Wprawdzie Towarzystwo Strażnica, nie tak jak spirytysta J. Greber, nazywa Jezusa „Panem panów”, ale w rzeczywistości Chrystus jest tylko podległym Jehowie Panem, czyli niższej kategorii Władcą (patrz powyżej omówienie tekstu Hbr 1:10). Jednak w tekście Ap 19:16 Greber napisał następująco: King of Kings and Lord of Lords.

         To, że Towarzystwo Strażnica nazwało Jezusa „Panem” (z dużej litery) o niczym nie świadczy, gdyż ono i cezara nazywa „Panem”: „Ale w jego sprawie nie mogę nic pewnego napisać do mego Pana” (Dz 25:26).

Prócz tego, organizacja ta, chcąc osłabić Chrystusowy tytuł „Pan”, wprowadziła w swej Biblii dla Boga określenie „prawdziwy Pan” (Wj 23:17, 34:23, Iz 1:24, 3:1, 10:16, 33, 19:4, Mi 4:13, Ml 3:1). Termin „prawdziwy” nie występuje w oryginale hebrajskim oraz w Septuagincie w wymienionych wersetach. Może on sugerować, że Jezus nie jest „prawdziwym Panem”. Jednak w angielskim przekładzie Świadków Jehowy termin „prawdziwy” umieszczony jest w nawiasie kwadratowym, jako słowo dodane, we wszystkich wskazanych powyżej wersetach: the [true] Lord (np. Wj 23:17) (New World Translation of the Holy Scriptures - With References 1984). Tego nawiasu nie zastosowano jednak w tekście polskim.

         Patrz też omówienie Mt 22:44 i Hbr 1:10.

         Zakończenie

         Widzimy z powyższego materiału, że chociaż Towarzystwo Strażnica czasem inaczej argumentuje niż J. Greber, to jednak postawiło sobie ten sam cel, co ten spirytysta. Jest nim przede wszystkim zwalczanie prawdziwego Bóstwa Chrystusa. Czy ta zbieżność interesów jest tylko przypadkowa?

         Jeśli prawdą jest, to, co wspomniał jeden z byłych Świadków Jehowy, że podczas tłumaczenia swej Biblii ‘translatorzy’ z Towarzystwa Strażnica obłożyli się trzydziestoma przekładami Pisma Świętego, z których wybierali najbardziej odpowiadające im fragmenty, to zapewne Nowy Testament spirytysty J. Grebera był jednym z nich. Przypominamy słowa mówiące o tym:

„Biblia, jakiej używają Świadkowie Jehowy, zawiera liczne »poprawki«, aby mogła wykazać zgodność z doktrynalnymi zasadami sekty. Pewien Świadek Jehowy, który miał styczność z komitetem tłumaczy, powiedział, że jego członkowie – z Franzem na czele – siedzieli przy wielkim stole i mieli wokół siebie 30 różnych tłumaczeń Biblii. Analizowali werset za wersetem i wybierali takie warianty tłumaczeń, z którymi najbardziej się zgadzali. Często nawet korzystali z tekstu Johannesa Grebera, kapłana, który dokonał swego przekładu Biblii przy pomocy medium spirytystycznego” („Świadkowie Jehowy wobec polityki USA, syjonizmu i wolnomularstwa” Robin de Ruiter, Kraków 2007, s. 31).

         Na koniec składam podziękowanie J. Romanowskiemu z Warszawy za pomoc w przygotowaniu nie tylko tego artykułu, ale i całego cyklu pt. „Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata plagiatem, tłumaczeniem amatorów czy wiarygodnym przekładem?” (cz. 1-6).