Czy Klemens Aleksandryjski nauczał o śmierci Jezusa na palu?

Czy Klemens Aleksandryjski nauczał o śmierci Jezusa na palu?

       Towarzystwo Strażnica nigdy w swoich publikacjach nie przywoływało Klemensa Aleksandryjskiego (150-212) jako tego, który nauczał, iż Jezus umarł na palu. Nawet cytując pewną publikację stwierdziło ono, że już „po” Justynie Męczenniku (100-167) w odstępczym chrześcijaństwie uczono o krzyżu. Oto te słowa:

       „‘W Nowym Testamencie nie można znaleźć żadnych stanowczych danych o rodzaju krzyża, na którym umarł Jezus. Jedynie pisarze kościelni po Justynie Męczenniku wskazują na złożony, czteroramienny krzyż jako narzędzie męki Chrystusa’.” (Strażnica Nr 9, 1958 s. 16).

       W innej, angielskiej publikacji, Towarzystwo Strażnica przyznało (!), że nie tylko „po” Justynie nauczano w chrześcijaństwie o krzyżu, ale iż on sam o nim pisał. Mało tego, organizacja ta podaje, że nawet wcześniej tzw. List Barnaby (datowany na 130 rok, a przez niektórych uczonych na lata 70-79) uczył o krzyżu. Oto s³owa tej organizacji:

But do not writers early in the Common Era claim that Jesus died on a cross? For example, Justin Martyr (114-167 C.E.) described in this way what he believed to be the type of stake upon which Jesus died: “For the one beam is placed upright, from which the highest extremity is raised up into a horn, when the other beam is fitted on to it, and the ends appear on both sides as horns joined on to the one horn.” This indicates that Justin himself believed that Jesus died on a cross.

       However, Justin was not inspired by God, as were the Bible writers. He was born more than eighty years after Jesus’ death, and was not an eyewitness of that event. It is believed that in describing the “cross” Justin followed an earlier writing known as the “Letter of Barnabas.” This non-Biblical letter claims that the Bible describes Abraham as having circumcised three hundred and eighteen men of his household. Then it derives special significance from a Greek-letter cipher for 318, namely, IHT. The writer of this apocryphal work claims that IH represents the first two letters of “Jesus” in Greek. The T is viewed as the shape of Jesus’ death stake. (ang. Przebudźcie się! 22.11 1976 s. 27 [brak polskiego odpowiednika]).

       Widać z tych fragmentów, że Towarzystwo Strażnica raczej skłonne jest uznawać, że Klemens Aleksandryjski uczył o krzyżu Jezusowym, a nie o palu.

       Gdyby organizacja ta znalazła w jego pismach chociaż jakieś istotne ślady nauki o palu, zapewne by je przytoczyła. Jednak zdaje sobie ona sprawę, że Klemens tak jednoznacznie pisze o krzyżu, że trudno by było z niego robić świadka pala Chrystusowego.

       Co się więc stało, że publikujemy ten artykuł?

       Otóż na różnych forach dyskusyjnych (internetowych) ‘anonimowi’ Świadkowie Jehowy, jakby wbrew swej organizacji, twierdzą, na podstawie jednego z fragmentów Klemensa, iż on nauczał o śmierci Jezusa na palu!

       Oto tekst który przywołują w tłumaczeniu Janiny Niemirskiej-Pliszczyńskiej (Warszawa 1994):

       „Takim właśnie jest Ten, który pełni Prawo, wykonując jednocześnie wolę Ojca, zawieszony na wysokim, ociosanym palu, na którym umieszczono napis na oczach wszystkich” („Kobierce” II:19,1).

[w ang. przekładzie: lofty pillar (wysoki słup)]

       W powyższym fragmencie greckim mamy następujące słowa:

       Toiutos de ho pleron men ton nomon, poion de to thelema tou Patros, anagegrammenos de antikrys epi ksylou tinos hypselou, paradeigma theias aretes tois dioran dynamenois ekkeimenos (tekst grecki patrz http://www.documentacatholicaomnia.eu).

       Oznaczają one dosłownie: „na drzewie jakimś wysokim”, choć niektórzy bibliści oddają słowo ksylon poprzez „krzyż” (patrz np. NT ks. Dąbrowskiego - Dz 13:29, 1P 2:24; BT - Dz 13:29; BP - Dz 5:30, 13:39; NT bp. Romaniuka - Dz 5:30, 10:39, 13:29).

       Tu warto byłoby zapytać Świadków Jehowy, kogo obwiniają oni za naukę o palu w cytowanym dziele? Czy tłumaczkę Janinę Niemirską-Pliszczyńską, czy Klemensa Aleksandryjskiego? Zobaczymy bowiem, że tak z jego słów, jak i z jej tłumaczenia innych fragmentów tego pisarza wynika, iż w dziele „Kobierce” mowa jest o krzyżu. Użyte w powyższym urywku przez Klemensa greckie słowo ksylon, jest identycznym jak np. w Dz 5:30, więc nic nie wnosi ono w kwestii pala czy krzyża, a raczej wskazuje ono na drzewo, z którego wykonany był krzyż. Prawdopodobnie więc niezbyt słusznie tłumaczka oddała ów ksylon jako pal. Również niewłaściwe są sugestie Świadków Jehowy, że w cytowanym fragmencie rzekomo występuje słowo stauros, które ona oddała jako pal, bo przecież, jak widzieliśmy, w zdaniu tym widnieje słowo ksylon.

       Oto kolejne teksty z dzieła „Kobierce”:

       „Z kolei od południowej strony ołtarza kadzielnego stał świecznik [Wj 25:31-37]. (...) Z obydwu stron świecznika umocowano po trzy ramiona, a na nich zawieszano lampy. (...) Złoty świecznik posiada też inne znaczenie przenośne: symbolu Chrystusa, nie przez sam tylko kształt, ale także przez to, że wszystkich w Niego wierzących oraz w Nim pokładających nadzieję, a także w Niego się wpatrujących, wprowadza w domenę światła...” („Kobierce” V:34,8-35,1);

       „Usłyszawszy bowiem, że Lot został wzięty do niewoli, Abraham porachował swoich domowników w liczbie 318, wyprowadził ich z domu i zwyciężył bardzo wielu wrogów. Powiadają, że znak Krzyża Pańskiego ma kształt litery oznaczającej liczbę trzysta, a znowu Jota i Eta wskazują na pierwsze litery imienia Zbawcy” („Kobierce” VI:84,1-3);

       „‘Świat jest dla niego - mówi Pismo - ukrzyżowany, a on sam dla świata’ (por. Ga 6:14). Ten bierze krzyż [w gr. stauros] Zbawiciela na siebie i śpieszy za Panem w ślad (por. Łk 9:23), jak Bóg stawszy się świętym między świętymi” („Kobierce” II:104,3);

       „Ilekroć mianowicie zechcesz duszę swą odwiązać, oddalić, odgraniczyć (to wszak oznacza wyraz ‘krzyż’) od uciech i rozkoszy doczesnej, uzyskasz ‘jej znalezienie’ i uciszenie w zapowiedzianej nadziei [przypis ‘krzyż’ - Jest to niewątpliwie reminescencja słownictwa gnostycznego. Dla zwolenników Walentyna krzyż - stauros - jest granicą i oddzieleniem się...]” („Kobierce” II:108,4);

       „Oczywiście przez przybyciem Pana, po którym Izrael zasługuje, aby do niego właśnie zwrócone były słowa wieszcze: ‘Przez cały dzień wyciągałemręce me do ludu nieposłusznego i niesfornego’ (Iz 65:2)” („Kobierce” II:43,2-3);

       „A zatem ów ogień, podobny do kolumny, oraz ogień w środku krzewu gorejący są symbolami owego świętego światła, wychodzącego z ziemi, a biegnącego w górę do nieba poprzez drzewo, za którego pośrednictwem darowana nam została władza wzroku duchowego [przypis ‘drzewo’ - T.j. drzewo krzyża]” („Kobierce” I:164,4);

       „Z czyż nie jest też bliskie temu, co mówi Pismo: ‘Z grona naszego usuńmy sprawiedliwego, bo jest nam niewygodny’ (por. Mdr 2:12), jeśli Platon w drugiej księdze Państwa mówi tak, jakby przepowiadał niemal Boży plan zbawienia: ‘Sprawiedliwy w takim położeniu będzie biczowany, torturowany, więziony i oczy mu wypalą, a w końcu wszelkie zło wycierpiawszy napal zostanie wbity’.” („Kobierce” V:108,2-4);

       „znaleźliśmy zarówno Jego przybycie, jak Jego śmierć, Jego Krzyż i wszystkie inne męki zadane Mu przez Judejczyków, Jego zmartwychwstanie, Jego wniebowstąpienie...” („Kobierce” VI:128,1);

       „Rozumie dosłownie myśl: ‘Jeśli nie znienawidzicie ojca i matki, a oprócz tego waszego całego życia i jeśli nie podźwigniecie megoznaku...’ (por. Łk 14:26-27)” („Kobierce” VII:79,5-6);

[‘znak’ - w ang. przekładzie the sign (the cross)]

       „‘Dźwigaćznak’ (por. Łk 14:27) to znaczy właściwie ‘nosić z sobą wszędzie śmierć’ (2Kor 4:10), gdy człowiek jeszcze za życia ‘wszystkiego się wyrzekł’ (por. Łk 14:33)” („Kobierce” VII:79,7);

[‘znak’ - w ang. przekładzie the sign (the cross)]

       Oto fragmenty z Nowego Testamentu cytowane w dziele Klemensa pt. „Kobierce” (wszędzie występują słowa „krzyż”, „ukrzyżowany”, itp.):

       Rz 6:6 („Kobierce” III:75,3; IV:51:1);

       1Kor 1:23 („Kobierce” I:88,4);

       1Kor 2:8 („Kobierce” V:25,2-3);

       Ga 2:19 („Kobierce” III:106,4);

       Ga 5:24 („Kobierce” IV:43,4-5);

       Ga 6:14 („Kobierce” IV:12,5).

       Z powyższego widzimy, że ani Klemens Aleksandryjski, ani tłumaczka jego dzieła Janina Niemirska-Pliszczyńska, nie mogą być posądzani o nauczanie, że Jezus umarł na palu.

       Tekst tego pisarza wczesnochrześcijańskiego przedstawia wiele określeń dla narzędzia śmierci Chrystusa. Klemens mówi o „drzewie”, „krzyżu”, „znaku”, „wyciąganiu rąk”, „wbiciu na pal”, „zawieszeniu na palu”. Również przywoływana tłumaczka wielokrotnie oddaje greckie słowo stauros jako krzyż.

       Cóż więc może oznaczać określenie „zawieszony na wysokim, ociosanym palu”. Może to oznaczać, że Jezus wraz z dźwiganą belką poprzeczną (patibulum) został zawieszony na przygotowanym wcześniej palu.

       Nie będziemy jednak, jak wspomniani Świadkowie Jehowy, bazować na jednym tylko tekście Klemensa i tylko z jednego jego dzieła, ale przedstawimy też tu inne jego wypowiedzi, by zobaczyć całościowo naukę tego pisarza wczesnochrześcijańskiego.

       Oto teksty Klemensa Aleksandryjskiego o krzyżu:

       „Jeśli prawo Mojżesza mogło dać życie wieczne, to przecież na próżno zjawia się sam Zbawiciel i cierpi za nas od narodzenia aż do krzyża [w gr. semeion tzn. ‘znaku’] przeżywając los człowieczy.

[przypis - Dosł. ‘aż do znaku’. Słowo ‘znak’ (gr. semeion) w języku wczesnochrześcijańskim oznacza ‘krzyż’]” („Który człowiek bogaty może być zbawiony?” 8);

       „On zachód przyprowadził do wschodu, śmierć jakby ukrzyżowaną przywrócił do życia, uwolnił od grzechu i podniósł do góry, zatracenie przemienił w nieśmiertelność i ziemię przeniósł do nieba” („Zachęta Greków” XI:114,4);

       „Jeśli tylko chcesz, pokonasz zagładę i przywiązany do masztu, będziesz wolny od wszelkiego zepsucia. Twoim sternikiem będzie Słowo Boga, a Duch Św. przyprowadzi cię do portu niebiańskiego” („Zachęta Greków” XII:118,4);

[„maszt” - w ang. przekładzie wood of the cross; Tertulian (ur. 155) o maszcie pisał następująco: „Tak przecież nazywa się zakończenia masztu okrętowego, które są częścią krzyża” („Przeciw Żydom” 10); por. „Oktawiusz” (29:8) Minucjusza Feliksa (II/III w.); „Apologia” (I:55,3) Justyna Męczennika (ur. 100)]

       „Opuść Teby, porzuć sztukę przepowiadania i służbę Bakchusowi i daj się prowadzić do prawdy. Patrz, wręczam ci drzewo, abyś się wsparł” („Zachęta Greków” XII:119,3);

       „Krzyż jest znakiem Kresu...” („Wypisy z Teodota” II:42,1);

       „Mówią oni, że ci po prawicy poznali imiona Jezusa i Chrystusa, nawet przed przyjściem [Jezusa], lecz nie poznali oni mocy Znaku [Krzyża]” („Wypisy z Teodota” II:43,1);

       „[Jezus] powiada: ‘Trzeba aby Syn Człowieczy był odrzucony i wzgardzony oraz ukrzyżowany’...” („Wypisy z Teodota” III:61,4).

       Ponieważ jedno z ważnych dzieł Klemensa Aleksandryjskiego pt. „Pedagog” (Wychowawca), nie zostało wydane do dziś w języku polskim, dlatego przytaczamy też urywki z tego pisma opublikowane po angielsku, według tekstu przekazanego przez jedną ze stron internetowych. Oto te zdania z „Pedagoga” oraz jeden inny fragment z dzieła zachowanego szczątkowo pt. „Szkice”:

       but he was not immolated as the Lord. Isaac only bore the wood [w gr. ksylon] of the sacrifice, as the Lord the woodof the cross [w gr. Kyrios toksylon] („Pedagog” I:5).

       Tłumaczenie: „ale [Izaak] nie został złożony w ofierze jak Pan. Izaak niósł tylko drzewo na ofiarę, jak Pan drzewo krzyża”.

       and Him whom they crucified[w gr. estaurosen] as a malefactor they crowned as a king. („Pedagog” II:8);

       Tłumaczenie: „a tego, przez których został ukrzyżowany jak złoczyńca, ukoronowali jako króla”.

       We have as a limit the cross of the Lord [w gr. stauron tou Kyriou], by which we are fenced and hedged about from our former sins. („Pedagog” III:12).

       Tłumaczenie: „Mamy jako wytyczoną granicę, krzyż Pana, dzięki któremu jesteśmy odgrodzeni i zabezpieczeni od naszych dawnych grzechów”.

       "And they that are Christ's [have crucified] the flesh" [Ga 5:24]. And why mention one aspect of virtue after another? For there are some who have crucified themselves as far as the passions are concerned, and the passions as far as respects themselves. According to this interpretation the "and" is not superfluous. "And they that are Christ's" - that is, striving after Him - "have crucified their own flesh". („Szkice”, fragment z Księgi V, komentarz do Ga 5:24).

       Klemens Aleksandryjski opisując modlitwę chrześcijan wskazuje też w „Kobiercach” na ich rozkrzyżowane ręce:

       „Dlatego wznosimy głowę i ręce ku niebu, a przy wspólnym recytowaniu ostatnich słów nawet podnosimy się na palcach stóp, symbolizując w ten sposób nasze współdziałanie z dobroczynną inspiracją Ducha w stosunku do bytu myślącego. A uczyniwszy duszę ‘uskrzydloną’ przez tęsknotę do wartości lepszych oraz próbując wspólnie odrywać ciało od ziemi (...) przebijamy się na siłę do ‘świętych miejsc’” („Kobierce” VII:40,1);

       „modlitwy wznosimy w kierunku wschodu jutrzenki. (...) Psalmy mówią: ‘Niech modlitwa moja wstępuje prosto ku górze jak kadzidło przed tobą, a wzniesienie rąk moich niech będzie jak ofiara wieczorna’ (Ps 141:2)” („Kobierce” VII:43,7-8).

       Na podstawie powyższych fragmentów możemy wyciągnąć wniosek, że Klemens Aleksandryjski uczył o krzyżu Jezusa, tak jak poprzedzający go inni pisarze wczesnochrześcijańscy. Nie mają więc racji ci Świadkowie Jehowy, którzy jakby wbrew Towarzystwu Strażnica twierdzą, iż on nauczał o palu Chrystusa.

       Na koniec składam podziękowanie za pomoc w weryfikacji tekstów J. Romanowskiemu z Warszawy.

       Teksty w języku polskim Klemensa Aleksandryjskiego przytaczano według:

       „Klemens Aleksandryjski, Który człowiek bogaty może być zbawiony? Pseudo-Klemens, Zachęta do wytrwałości” przekł. ks. J. Czuj, ks. J. Naumowicz, Kraków 1999;

       „Apologie. Minucjusz Feliks, Oktawiusz, Do Diogneta, Klemens Aleksandryjski, Zachęta Greków” przekład M. Szarmach, A. Świderkówna, ks. J. Sołowianiuk, Warszawa 1988;

       „Klemens Aleksandryjski Kobierce” tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, Warszawa 1994;

       „Klemens Aleksandryjski, Wypisy z Theodota” tłum. P. Siejkowski, Kraków 2001.