Orygenes antytrynitarzem??? (część I)

Antytrynitarze nachętniej zrobiliby (i próbują) swoim poplecznikiem Orygenesa (ur.185). Ten uczony pisarz wczesnochrześcijański tak wiele w swym życiu pisał o Bogu, że „pozyskanie” go dla siebie byłoby dla nich wielkim dokonaniem. Ponieważ jednak zbyt wiele napisał on na ich niekorzyść, nauczając np. o Bóstwie Chrystusa, zrodzeniu Go przez Ojca i Trójcy Św., że jedynie co pozostaje antytrynitarzom, to negowanie autorstwa dzieł (lub ich fragmentów) Orygenesa, albo pokrętne ich interpretowanie (najczęściej chodzi o pismo „O zasadach”). Tak się jednak składa, że posiadamy przynajmniej cztery „rodzaje” jego pism i we wszystkich tych dziełach zawarte są elementy nauki o Trójcy Św. Oto te rodzaje pism:

1) Oryginały greckie.

2) Przekłady łacińskie Rufina z Akwilei (ur.345). Obrońca Orygenesa.

3) Przekłady łacińskie Hieronima (ur.347). Przeciwnik Orygenesa.

4) Anonimowe przekłady łacińskie (fragmenty) i fragmenty greckie oraz łacińskie cytowane przez innych pisarzy wczesnochrześcijańskich.

[Zaznaczmy, że innymi obrońcami Orygenesa byli Pamfil (†309) i Dydym (ur.ok.312), a przeciwnikami Metody (IIIw.), Epifaniusz (ur.315) i Justynian (ur.527). Nie byli oni jednak autorami przekładów jego pism. Pozostawili tylko w swoich dziełach przytoczenia z pism Orygenesa.]

Najbardziej kontrowersyjnymi pismami dla antytrynitarzy są te w tłumaczeniu Rufina, a szczególnie dzieło „O zasadach”. Nie docierają do nich żadne argumenty z tego pisma, ponieważ Rufin dokonał pewnych korekt w nim (o powodach tego powiemy później). Jedynie Towarzystwo Strażnica do dziś nie zgłaszało jakichś zarzutów z tym związanych (patrz np. Strażnica Nr 14, 2001 s.29-31). Napisało nawet, bez szczególnej ironii: „W swej rozprawie O zasadach jako pierwszy próbował w usystematyzowany sposób sformułować główne myśli teologii ‘chrześcijańskiej’ za pomocą filozofii greckiej” (Strażnica Nr 8, 2001 s.19).

Tymczasem „Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa” (1971) J.M.Szymusiaka SJ i ks.M.Starowieyskiego o piśmie „O zasadach” podaje:

„Oryginału greckiego zachowały się tylko frgm. w Filokalii i dwóch dekretach potępiających, wydanych przez [cesarza] Justyniana w 543 i 553 r. (...) Przekład Hieronima zaginął, zachował się natomiast przekład Rufina (...), ale wyrażenia podejrzane zostały zastąpione innymi wyrażeniami, wyraźnie ortodoksyjnymi, zapożyczonymi z innych dzieł O.[rygenesa]” (s.304).

I nie dziwi to, ponieważ Orygenes napisał wg słów Hieronima 2000 dzieł, a wg Epifaniusza aż 6000 (j/w. s.304; por. Strażnica Nr 14, 2001 s.30, która wspomina też liczbę 6000). Jednak „Większość zaginęła wskutek potępienia przez cesarza Justyniana w 543 r. (prawie 300 lat po jego śmierci!). Wiele zachowało się tylko w przekładach łacińskich” (j/w. s.304).

Z tego powodu często trudno znaleźć wszystkie oryginalne źródła Orygenesa, które posłużyły Rufinowi jako ortodoksyjne „wstawki” do dzieła „O zasadach” (np. z jego 291 komentarzy do Pisma Św., zaginęło aż 275).

Dlaczego Rufin dokonał tych korekt? Otóż dlatego, że wiedział o tym, że wielu heretyków wcześniej pozmieniało teksty Orygenesa (niektóre nawet jeszcze za jego życia). Przytacza on też listy jego, w których skarży się on na te niecne procedery heretyków (cytaty o tym poniżej).

Każdy kto podważa to dziś i cokolwiek z tłumaczenia Rufina odrzuca, powinien wskazać też, co konkretnie on zmienił w interesującym nas temacie, lub skąd wie co zostało wymienione. Bo przecież nie tylko w kwestii Trójcy Św. stawiano Orygenesowi zarzuty (Rufin sam nie wymienia miejsc w których dokonał korekt). Oto spis ich:

1) Apokatastaza i możliwość nawrócenia diabła.

2) Preegzystencja dusz.

3) Subordynacjonizm.

4) Metempsychoza.

5) Alegoryzm.

Z powodów naszego szczególnego zainteresowania Trójcą Św., chcemy zająć się tylko rzekomym subordynacjonizmem Orygenesa.

Jak jeszcze antytrynitarze próbują zanegować nauki Orygenesa dotyczące Trójcy Św.?

Otóż jedni, jak już wspomniałem, odrzucają z pism jego, tłumaczonych przez Rufina, tylko dzieło „O zasadach”. Inni zaś, kompletnie nie zorientowani, słysząc tylko imię Rufina, dostają alergii i odrzucają wszystkie pisma w jego tłumaczeniu!

O ile ogólnie znana jest sprawa interpolacji w dziele „O zasadach”, to o pozostałych pismach nic nie wiemy o jakichś zmianach w treści dokonanych przez Rufina. Wiemy zaś o „korektach” dokonywanych przez heretyków, którzy chcieli z Orygenesa zrobić swego poplecznika. Prawie identycznie, jak próbują dziś wciągnąć go do popierania swych nowatorskich poglądów niektórzy antytrynitarze.

Ale antytrynitarzom często brak wiedzy i ten ich fortel na nic nie przydaje się, bowiem nie tylko w tłumaczeniach Rufina zawarta jest „orygenesowska” nauka o Trójcy Św. W drugiej części tego artykułu przekonamy się o tym.

O czym jeszcze należy pamiętać porównując nauki Orygenesa?

Otóż ważne jest to, jakiego rodzaju są to pisma. Jeśli są to pisma polemiczne, to często różne możemy spotkać argumenty w zależności czy będzie to polemika z poganami, z Żydami, czy wreszcie z różnej maści heretykami.

Inne będą też argumenty i uzasadnienia gdy będzie to tzw. wykład pozytywny dla chrześcijan.

Bardzo ważną rzeczą będzie też rodzaj pism. A mamy tu: pisma dogmatyczne (np. „O zasadach”, „Dyskusja z Heraklidesem”), dzieła biblijne (scholie, homilie, komentarze), dzieła apologetyczne (np. „Przeciw Celsusowi”), dzieła ascetyczne (np. „O modlitwie”) i listy (np. „Do Grzegorza Cudotwórcy”).

Najważniejsze jest jednak to, że częstokroć wiedza Orygenesa z wiekiem, i poprzez jej zgłębianie, ewoluowała. Doświadczenie poszukiwacza prawdy i biblisty podpowiadało czasem mu nowe spojrzenia na wiele kwestii. Są bowiem dziełka, które pisał Orygenes mając zaledwie 17 lat (!) np. list do uwięzionego ojca (w 202r.), będący pobudką do męczeństwa za wiarę. Ale są i pisma, które na końcu jego życia powstały (†254).

Trzeba też zaznaczyć, że Orygenesowi nie stawiano zarzutu, że odrzucał Trójcę Św., czy może, że o Niej nie uczył, czy ją zwalczał, lecz twierdzono, że nie uczył zawsze o Trójcy Św. odpowiednio. To znaczy, że pojawiały się w jego pismach stwierdzenia o niższości Syna czy Ducha Św. wobec Ojca.

Mało tego, tych zarzutów nie stawiano za jego życia, lecz już po śmierci Orygenesa, gdy sam nie mógł potwierdzić on w co wierzy, co w jego pismach jest autentyczne, a co dopiskiem heretyków.

Wspomniany „Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa” podaje:

„Za życia Orygenesa jego Szkoła Teologiczna była rękojmią poprawnej teologii. Biskupi: Firmilian z Cezarei Kapadockiej, Aleksander Jerozolimski, Teoktyst z Cezarei, Grzegorz Cudotwórca, Heraklides i towarzyszący mu biskupi (...) oraz - niemal przez całe swoje życie sam Demetrios z Aleksandrii ogromnie go poważali i liczyli się z jego opinią. (Opuszczenie przez niego Aleksandrii w żaden sposób nie wiąże się z jego poglądami teologicznymi). Był w tak wielkim poważaniu, że wielu błędnowierców fałszowało jego pisma podając je za swoje, lub starając się wykazać, że jego poglądy odpowiadają ich założeniom. Orygenes ostro się temu przeciwstawiał (por. List do przyjaciół...)” (s.307).

Rufin o fałszowaniu przez heretyków pism Orygenesa

Oto co pisał Rufin o pismach i zmianach poglądów Orygenesa oraz fałszowaniu dzieł jego przez heretyków, co stało się też motywem dla niego do oczyszczenia dzieła „O zasadach” z takich heretyckich naleciałości, które też zastąpił bardziej prawowiernymi fragmentami, zapożyczonymi z innych dzieł Orygenesa.

„Wiedz jednak, iż w książkach Orygenesa znajdują się pewne wypowiedzi nie tylko odmienne od tych, lecz czasami nawet z nimi sprzeczne, jakich nie dopuszcza zasada prawdy; tych sami nie przyjmujemy, ani nie pochwalamy. (...) A jeśli nawet przyznamy, że jest to w jakiejś mierze możliwe - bo nie może ktoś powiedzieć, że w dojrzałym wieku Orygenes mógł zapomnieć o tym, co napisał we wczesnej młodości i później głosił poglądy odmienne od tych, które sformułował dawniej - to cóż poczniemy z tym, że czasami w jednym tekście albo, powiem więcej, niemal w następnym rozdziale znajdujemy zdanie o zupełnie odmiennym sensie? Czyż w tym samym dziele, w tej samej księdze, a czasem, jak rzekłem, zaraz w następnym rozdziale mógł się zapomnieć? Czy na przykład człowiek, który wcześniej stwierdził, że nigdzie w całym Piśmie nie ma miejsca, w którym by powiedziano, że Duch Święty został stworzony, mógł zaraz dodać, że Duch Święty został stworzony wśród stworzeń? Albo czy ten, kto określił, że Ojciec i Syn mają jedną substancję, co po grecku określa się wyrazem homoousios, mógł zarazem w następnych rozdziałach twierdzić, że mają różną substancję i że stworzony został Ten, o którym wcześniej powiedział, iż narodził się z samej natury Boga Ojca?” („O fałszowaniu pism Orygenesa” 1).

„Heretycy idą za przykładem swego ojca [diabła] i za nauką swego mistrza i skoro stwierdzili, że dawni znakomici pisarze w sposób pełny i zgodny z wiarą rozprawiali o sprawach dotyczących chwały Bożej, że dzięki lekturze ich pism każdy chrześcijanin mógł się rozwijać i czerpać naukę, nie zawahali się wlać w ich pisma zatruty jad własnych nauk, fałszując ich słowa albo umieszczając tam wypowiedzi im obce; a wszystko w tym celu, aby imieniem męża uczonego i sławnego umocnić twierdzenie ich własnej herezji, skoro wydawałoby się, iż podobny pogląd głosili również niektórzy sławni myśliciele katoliccy. I choć wśród dawnych pisarzy jest wielu takich, w których pismach możemy zauważyć tego rodzaju sfałszowania, wystarczy przecież tylko kilka przykładów na podstawie których łatwo można się przekonać, że coś podobnego przytrafiło się również księgom Orygenesa” („O fałszowaniu pism Orygenesa” 2).

„O przykrościach jakich on sam za życia i w pełni świadomości doznał z powodu przekręcania jego pism i kazań oraz z powodu fałszywych wydań, dowiadujemy się jasno z jego listu skierowanego do aleksandryjskich przyjaciół [patrz poniżej]. Dzięki temu zrozumiesz, dlaczego w pismach Orygenesa znajdujemy sprzeczne wypowiedzi” („O fałszowaniu pism Orygenesa” 6).

„Sam Orygenes jeszcze za życia skarżył się na fałszerstwa i przeróbki, które mógł oczywiście odkryć w swoich książkach. Pamiętam przecież, że i w innym jego liście czytałem podobną skargę z powodu podrobienia jego pism” („O fałszowaniu pism Orygenesa” 8).

Patrz też list Orygenesa „Do przyjaciół w Aleksandrii”, w którym skarży się na fałszerzy jego pism, opublikowany w „Korespondencja. Orygenes” tłum. S.Kalinkowski, Kraków 1997.

Rufin o swych korektach w „O zasadach” Orygenesa

Rufin, jak poniżej zobaczymy, dokonał korekt w jednym piśmie (podkreślam „w jednym”) „O zasadach” Orygenesa. Postąpił uczciwie informując czytelników o tym w swojej przedmowie do tego dzieła, i nadmieniając, że wstawione teksty pochodzą z innych pism Orygenesa. Dziś antytrynitarze uważają go za fałszerza, a przecież za jego życia istniało wiele dzieł Orygenesa i każdy mógł sprawdzić, czy rzeczywiście „wstawki” pochodzą z jego innych pism. Wtedy nie kwestionowano tego. Obecnie zaś wielu osobom o nastawieniu antytrynitarnym nie po myśli są te fakty.

Oto słowa Rufina z jego przedmowy do dzieła „O zasadach”:

„bardzo wiele ustępów w pismach Orygenesa zostało sfałszowanych przez heretyków i ludzi mu nieżyczliwych: dotyczy to szczególnie tych ksiąg, które pragniesz, abym przetłumaczył, to znaczy dzieła pt. Peri archon - tytuł ten można oddać jako O zasadach albo O Początkach („Przedmowa Rufina” 3).

„Jeśli więc gdzieś w jego dziele natknąłem się na sformułowania sprzeczne z tym, co na temat Trójcy w innych miejscach stwierdził w sposób ortodoksyjny, pominąłem je, jako sfałszowane i nie pochodzące od niego, albo też przedstawiłem, uzgodniwszy je z poglądem, który, jak można zauważyć, sam w wielu innych miejscach potwierdził.

Jeśli natomiast w jakimś miejscu, przemawiając już jak gdyby do ludzi doświadczonych i posiadających wiedzę, chciał się wyrazić skrótowo i powiedział coś w sposób niejasny, ja, dla wyjaśnienia tego miejsca i w trosce o przejrzystość wykładu, włączyłem tam wypowiedzi dotyczące tego samego tematu, ale sformułowane przez niego przejrzyściej w innych księgach. Nie powiedziałem jednak niczego od siebie, lecz przedstawiłem jego poglądy, jakkolwiek wygłoszone w innym miejscu” („Przedmowa Rufina” 3).

„Wspominam o tym w przedmowie po to, aby oszczercom nie wydawało się, że znowu znaleźli materiał do oczerniania Orygenesa. Przekonasz się jednak, jak postępują ludzie przewrotni i zaczepni. (...) podjąłem się tak ogromniej pracy nie po to przecież, by zamknąć usta oszczercom, bo to jest niemożliwe, chyba że sam Bóg również i to sprawi, ale w tym celu, żeby dostarczyć tworzywa ludziom, którzy pragną czynić postępy na drodze do poznania rzeczywistości” („Przedmowa Rufina” 4).

„Każdego wszakże, kto będzie przepisywał albo czytał niniejsze księgi, (...) wzywam i zaklinam (...) niech nie dodaje niczego do tego pisma, niech niczego nie usuwa, nie włącza i nie zmienia, lecz niechaj porównuje tekst z rękopisami, z których przepisywał” („Przedmowa Rufina” 4).

„Muszę jednak zwrócić uwagę na to, że podobnie jak w poprzednich księgach [I i II], tak i tutaj nie włączyłem do przekładu zdań, które w moim przekonaniu pozostają w sprzeczności z innymi wypowiedziami Orygenesa i kłócą się z naszą wiarą. Pominąłem je jako sfałszowane wtręty dokonane przez innych autorów” (druga „Przedmowa Rufina” zamieszczona przed księgą III).

Hieronim o Orygenesie

Jeszcze kilka zdań o Hieronimie, przeciwniku Orygenesa. Otóż nie będziemy tu przytaczać, z racji obszerności tematu, zarzutów jego wobec zainteresowanego. Hieronim bowiem polemizuje wprost z Rufinem, a nie z Orygenesem, który od wielu lat już nie żył. Najistotniejsze dla nas są pisma tego ostatniego i te w tłumaczeniu Hieronima przedstawimy, oczywiście dotyczące problematyki, która nas interesuje. Jednak by ktoś nie myślał, że Hieronim uważał Orygenesa za wroga, a jedynie za osobę godną polemiki, przedstawiamy jego opinię o nim:

„Chce ktoś chwalić Orygenesa? Niech chwali, jak ja chwalę. Wielki mąż od dzieciństwa i zaiste syn męczennika, do tego stopnia uciekał przed rozkoszami, iż z gorliwości Bożej, ale nie według umiejętności, żelazem obciął sobie przyrodzenie, podeptał chciwość; Pismo Św. umiał na pamięć i w wysiłkach nad jego wyjaśnianiem pocił się dniem i nocą. Tysiąc, a nawet więcej wygłosił kazań w kościele, nadto wydał niezliczoną liczbę komentarzy, które nazywa się tomami. Kto z nas zdoła tyle przeczytać, ile on napisał? Któż by nie podziwiał żarliwego w Pismach umysłu? A gdyby jakiś Judasz - gorliwiec zwrócił nam uwagę na jego błędy, to niech słucha bezstronnie: ‘Czasem i Homer znużonym się czuje, chociaż w dziele tak długim wolno się zdrzemnąć na chwilę’. Nie naśladujmy błędów tego, którego cnót naśladować nie możemy” („List do Pammachiusza i Oceana” 84).

Jednak zainteresowanych polemikami Rufina i Hieronima w sprawie Orygenesa odsyłam do opublikowanych ich pism zawartych w tomiku pt. „Obrona przed zarzutami Hieronima św. Rufina z Akwilei” (Kraków 2003). Zawiera on „List LXXXIV do Pammachiusza i Oceana. Św. Hieronim” (przekł. W.Sowa), w którym Hieronim usprawiedliwia się czemu kiedyś popierał Orygenesa i wyraził późniejsze swe stanowisko wobec niego (patrz tekst powyżej). Są w tym tomiku również dzieła: „Apologia przeciw Hieronimowi. Św. Rufin” (przekł. A.Smaroń, rewizja przekł. A.Caba) i „Apologia do Anastazego. Św. Rufin” (przekł. A.Caba). W pierwszym odpiera Rufin zarzuty Hieronima, a w drugim tłumaczy swą żarliwą obronę Orygenesa (i wyznaje swą wiarę) papieżowi Anastazemu. Również Hieronim napisał „Apologie przeciw Rufinowi”, a zostały one wydane przez ATK (W-wa, tom 51). Ks.dr J.Czuj w „Patrologii” (1953) podaje, że „napisana [jest] w gorzkim, podrażnionym tonie” (s.148). Jest też wydana „Obrona Orygenesa” Pamfila zawarta w tomiku pt. „Obrona Orygenesa, Pamfil z Cezarei. O fałszowaniu pism Orygenesa, Rufin z Akwilei” przekł. S.Kalinkowski, Kraków 1996.

Całość „dyskusji” Rufina i Hieronima ks.E.Stanula podsumował następująco: „Dawni serdeczni przyjaciele, obecnie przeciwnicy, Rufin i Hieronim, toczą gorszący spór nie tyle o prawowierność Orygenesa, ile głównie o koncepcję tłumaczenia literatury greckiej na język łaciński” („Komentarz do Listu świętego Pawła do Rzymian. Orygenes” s.18).

Grzegorz Cudotwórca i Atanazy o Orygenesie

Jeszcze jedna ważna uwaga! Otóż gdyby Orygenes odrzucał Trójcę Św. (jak sądzi wielu antytrynitarzy), to czy Grzegorz Cudotwórca (†270) napisałby „Mowę na cześć Orygenesa”? Wszak sam Grzegorz nauczał:

„Jeden jest Bóg, Ojciec Słowa żywego, osobowej Mądrości, mowy i obrazu Przedwiecznego. Jeden też Pan, jedyny z jedynego, Bóg z Boga, odbicie i obraz Bóstwa, Słowo działające, Mądrość ogarniająca istotę wszystkich rzeczy, Moc powołująca do bytu wszelkie stworzenie, prawdziwy Syn prawdziwego Boga, niezniszczalny z niezniszczalnego, nieśmiertelny z nieśmiertelnego, wieczny z wiecznego. I jeden Duch Święty mający istnienie z Boga, a który i przez Syna objawił się ludziom. Doskonały obraz Syna doskonałego, Życie i przyczyna życia, Źródło święte, Świętość dająca uświęcenie. W Nim objawia się Bóg Ojciec, który jest ponad wszystkim i we wszystkim i Bóg Syn, który jest przez wszystko. Trójca doskonała, niepodzielna i nieodmienna w chwale, wieczności i królowaniu. W Trójcy nie ma nic stworzonego, nic służebnego, nic dodanego, czego by przedtem nie było, a dopiero później przybyło. Tak więc nigdy nie brakowało Ojcu Syna, ani Synowi Ducha, ale zawsze ta sama Trójca nieodwracalna i nieodmienna” („Wyznanie wiary”).

[To „Wyznanie wiary” w złym świetle ukazuje wiarygodność broszury Świadków Jehowy, w której napisano: „Dopiero w późniejszych wiekach nauka o Trójcy została sformułowana w konkretnych wyznaniach wiary” („Czy wierzyć w Trójcę?” 1989 s.8)].

Na sam koniec jeszcze jedno świadectwo i to największego obrońcy Trójcy Św. Atanazy (296-373r.), bo o nim mowa, wyraził pogląd który byłby dziwny, gdyby Orygenes odrzucał Trójcę Św. Oto co napisał on o wierzeniach Orygenesa, cytując oryginalne (przed-Rufinowe) dzieło „O zasadach”:

„Niechże wolno wam będzie posłuchać również wypowiedzi Orygenesa o tym, że Słowo (Logos) odwiecznie współistnieje z Ojcem i nie posiada innej istoty albo substancji, lecz jest własnym potomkiem substancji Ojca, tak jak to stwierdzono na Soborze. Otóż tego, co Orygenes napisał, jak gdyby dociekając i prowadząc badania, niechaj nikt nie uznaje za jego poglądy; są to opinie tych, którzy są skłonni do sporów w dociekaniach. To zaś, o czym mówi przedstawiając definicje, stanowi pogląd dociekliwego badacza. Wypowiedziawszy więc pewne opinie dla ćwiczenia się w sporach z heretykami, zaraz przedstawia własne poglądy stwierdzając: ‘Jeżeli jest obrazem niewidzialnego Boga, to jest niewidzialnym obrazem; ja zaś ośmielam się stwierdzić, że jeśli stanowi On podobieństwo Ojca, to nie było takiego czasu, w którym by Go nie było. Kiedyż bowiem Bóg, przez Jana nazwany światłością - <Bóg bowiem jest światłością> - nie miał odblasku swojej chwały, ażeby ktoś odważył się mówić, że Syn miał początek, przed którym Go nie było? Kiedyż nie istniał obraz niewysłowionej, niewyobrażalnej, niewypowiedzianej istoty Ojca, jej odbicie - Słowo znające Ojca? Kto ośmiela się mówić: <Był czas, kiedy nie było Słowa>, ten niechaj zrozumie, że znaczy to tyle, co stwierdzenie: <Nie było kiedyś mądrości, słowa i życia>‘.” (cytat z „O zasadach” 4:1, zawarty w O dekretach Soboru Nicejskiego 27:1-2, Atanazego).

W dalszych częściach tego artykułu przedstawimy cytaty z pism Orygenesa, zawierające naukę (lub jej elementy) o Trójcy Św., z zaznaczeniem z czyich tłumaczeń (czy oryginałów) pism Orygenesa pochodzą.

Uwagi:

Wszystkie podkreślenia pochodzą od autora artykułu.

Przytaczane teksty wg:

„Komentarz do Listu świętego Pawła do Rzymian. Orygenes” przekł. S.Kalinkowski, Warszawa 1994;

„O zasadach. Orygenes” przekł. S.Kalinkowski, Kraków 1996;

„Korespondencja. Orygenes” przekł. S.Kalinkowski, Kraków 1997;

„Obrona Orygenesa, Pamfil z Cezarei. O fałszowaniu pism Orygenesa, Rufin z Akwilei” przekł. S.Kalinkowski, Kraków 1996;

„Obrona przed zarzutami Hieronima św. Rufina z Akwilei” zawierająca: „List LXXXIV do Pammachiusza i Oceana. Św. Hieronim” przekł. W.Sowa; „Apologia przeciw Hieronimowi. Św. Rufin” przekł. A.Smaroń, rewizja przekł. A.Caba; „Apologia do Anastazego. Św. Rufin” przekł. A.Caba, Kraków 2003;

„Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa” J.M.Szymusiak SJ, ks.M.Starowieyski, Poznań 1971;

„Patrologia” ks. dr J.Czuj, Poznań 1953.

Przytaczane publikacje Świadków Jehowy:

„Czy wierzyć w Trójcę?” 1989 s.8;

Strażnica Nr 14, 2001 s.29-31 (art. „Jaki wpływ na Kościół wywarły nauki Orygenesa?”);

Strażnica Nr 8, 2001 s.19.