Księga Przysłów 8:22 w interpretacji Świadków Jehowy

Świadkowie Jehowy lubią werset z księgi Przysłów 8:22. Przytoczmy ten wers w brzmieniu oddanym według ich Biblii:

"Jehowa mnie utworzył jako początek swej drogi, najwcześniejsze ze swych dawnych dzieł" (Przekład Nowego Świata, edycja polska 1997).

Szerszy kontekst 8 rozdziału księgi Przysłów wskazuje, że narratorem tych słów jest istota określona jako "mądrość". Świadkowie Jehowy idą dalej w swej interpretacji i odnoszą ten werset do Jezusa uważając, że Biblia w tym miejscu naucza o tym, że Jezus został stworzony (por. broszurę Świadków Jehowy pt. Czy wierzyć w Trójcę, Brooklyn 1989, str. 14). Taki sposób rozumowania po raz kolejny obnaża jednak ich ignorancję i powierzchowność w znajomości tematu. Sposób interpretacji przez Świadków Jehowy wersu z Przysłów 8:22 to dobry przykład, na którym można dobrze ukazać jak jednostronne i spłycone jest podejście Świadków Jehowy do tekstu biblijnego. W podejściu tym widać rażący brak głębi interpretacyjnej, tak istotnej przy badaniu tekstu biblijnego, z którym nieodłącznie wiąże się zagadnienie wielopłaszczyznowości. Owa wielopłaszczyznowość jest przez Świadków ignorowana. Aby to ukazać przejdźmy zatem do wszechstronnych rozważań nad naszym tekstem z Prz 8:22.

Po pierwsze, rozważmy słówko "utworzył" z Prz 8:22. Słówko to pada w Biblii Świadków Jehowy, ale nie tylko, bo także w Biblii Tysiąclecia, czy w Biblii warszawskiej. Świadkom Jehowy wydaje się zatem, że wers ten naucza o "stworzeniu" Jezusa. Jednakże sprawa nie jest wcale tak jednoznaczna jak się Świadkom Jehowy wydaje, z kilku powodów. Wymienię je w punktach:

1) Po pierwsze, hebrajskie słowo które w tekście Prz 8:22 tłumaczy się jako "utworzył" to "qanah", którego znaczenie podstawowe to "nabył". To sprawia, że różni się ono znacznie od czasownika "bara"- "stworzył", które w Biblii hebrajskiej jest najwłaściwszym słowem używanym na określenie procesu stwarzania (por. Rdz 1:1). Gdyby autor biblijny chciał w sposób nie pozostawiający żadnych wątpliwości stwierdzić w Prz 8:22, że mądrość została stworzona, to użyłby tu słowa "bara". Użył jednak czasownika "qanah", które jest o wiele mniej jednoznaczne. Czasownik "qanah" pochodzi od "qen, qinnah" - "gniazdo, nora, legowisko", i etymologicznie znaczenie jego odnosi się do "posiadania w swoim gnieździe", lub "przynoszenia do swojego gniazda", "sprawiania aby było w gnieździe", itd. Później "gniazdo" zaczęło się odnosić do "domu", "mieszkania", "tego co się posiada". Można ten czasownik przetłumaczyć na "utworzył", ale nie jest to najlepsze tłumaczenie, bowiem w języku polskim słowo "utworzył" ma takie konotacje znaczeniowe, że ewidentnie kojarzy się z tworzeniem ex nihilo (z niczego). Tego zaś termin "qanah" z Prz 8:22 nie miał zamiaru bezspornie udowadniać. Aby to dostrzec wystarczy się przyjrzeć innym znaczeniom w jakich występuje to słówko w Biblii. Na przykład, czasownik "qanah" występuje także w Księdze Przysłów 4:7, gdzie w żadnym wypadku nie oznacza on już "stwarzania". W wersie tym nawet Biblia Świadków Jehowy nie tłumaczy słówka "qanah" w ten sposób, oddając go inaczej - jako "nabył", a nie stworzył.

"Nabywaj mądrości; i ze wszystkim, czego nabywasz, nabywaj zrozumienia" (Przekład Nowego Świata, edycja jak wyżej).

Również inne Biblie oddają w ten sposób czasownik "qanah" z Prz 4:7:

"Podstawą mądrości: zdobywaj mądrość, za wszystko, co masz, mądrości nabywaj!" (Biblia Tysiąclecia)
"Początkiem wszystkiego jest mądrość, nabywajże mądrości, a za wszystkę majętność twoję nabywaj roztropności" (Biblia Gdańska)
"Początek mądrości jest taki: Nabywaj mądrości, i za wszystko, co masz, nabywaj rozumu!" (Biblia Warszawska)

Zatem bezspornie mamy tu "nabywaj", a nie "stwarzaj".

Ponadto, hebrajskie "qanah" jest też w innych miejscach Biblii używane w znaczeniu "nabyć, posiąść". Oto te miejsca:

Rdz 25:10; Rdz 47:19, 22; Rdz 49:30; Rdz 50:13; Kpł 25:14; Pwt Pr 28:68; Joz 24:32; Rt 4:4, 8; 2 Sm 12:3; 1 Krn 21:24; Prz 4:5; Prz 16;16; Prz 19:8; Prz 23:23; Iz 43:24; Jr 32:7-8 (aż cztery razy występuje tu "qanah" w znaczeniu "nabyć"), Jr 32:25.

Również Biblia Świadków Jehowy tłumaczy w tych wszystkich miejscach słowo "qanah" w znaczeniu "nabyć". Ponadto, z powyższego zestawu widzimy, że autor księgi Przysłów ewidentnie i aż w 5 miejscach swej księgi używa słowa "qanah" w znaczeniu -"mieć , posiadać, nabyć". Czemu więc w Prz 8:22 miałby zmienić zdanie iż użyć tego słowa w odmiennym znaczeniu, tzn. w znaczeniu "stworzył", jak chcą tego Świadkowie Jehowy?

Biblia używa słowa qanah tylko trzy razy w znaczeniu "stworzyć" (Rdz 14:19, 22 Rdz 14:22).

2) Świadkowie Jehowy starają się sprawić wrażenie, że czasownik "qanah" z Prz 8:22 powinien wręcz być oddany jako - "utworzyć", bowiem nawet Biblia Warszawska i katolickie Biblie - BP (Biblia Poznańska) i BT (Biblia Tysiąclecia) oddają tu słowo "qanah" w sensie "stworzyć" (por. książkę Świadków Jehowy pt. Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Brooklyn 1991, str. 373).

Argument ten jest bardzo słaby i nie dowodzi, że "qanah" w Prz 8:22 powinno być przetłumaczone w sensie "stworzył", bowiem inne Biblie tak tego zwrotu już w Prz 8:22 nie tłumaczą. Dla przykładu, Biblia Gdańska oddaje wers z Prz 8:22 w ten oto sposób:

"Pan mię miał przy początku drogi swej, przed sprawami swemi, przed wszystkiemi czasy".

Biblia Wujka zaś oddaje Prz 8:22 w ten oto sposób:

"Pan mię posiągł na początku dróg swoich, pierwej niźli co czynił z początku".

To tylko dwa z brzegu przykłady, które pokazują, że nie jest uzasadniona sugerowana przez Świadków Jehowy jedyna możliwość tłumaczenia słowa "qanah" w znaczeniu stworzył.

3) Po trzecie wreszcie zauważmy, że Biblia nigdzie nie popiera wprost wniosku, że mądrość w Prz 8:22 to Jezus. Od Świadków Jehowy, którzy na poparcie czegoś w co wierzymy domagają się od nas zawsze bezpośredniego wersu w Biblii, i my także domagajmy się bezpośredniego wersetu na poparcie ich tezy, wedle której w Prz 8:22 mowa o Jezusie a nie kimś innym.

4) Swego rodzaju ratunkiem dla Świadków Jehowy mógłby być fakt, zgodnie z którym wiemy, że "qanah" z Prz 8:22 zostało przetłumaczone w Septuagincie na greckie "ektisen", jakie w LXX rzeczywiście jest używane w znaczeniu "stworzyć" (np. Rdz 14:19, 22; Pwt Pr 4:32; Pwt Pr 32:6; Mal 2:10). Fakt ten jednak o niczym nie przesądza. Atenagoras z Aten, rodowity Grek, piszący w roku 177 swe dzieło pt. Prośba za chrześcijanami cytował (Atenagoras, tamże X) wers z Prz 8:22 wedle LXX, odnosząc greckie słowo "ektisen" do Jezusa, którego jednak w żadnym wypadku nie uważał za stworzonego, gdyż linijkę wcześniej zaznaczał o Chrystusie:

"Jeśli zaś powodowani waszą nadzwyczajną inteligencją pragniecie rozważyć, kim jest Syn, powiem krótko: jest On pierwszym potomkiem Ojca, nie jako istota stworzona (Bóg bowiem od początku będąc wiecznym Rozumem posiadał w sobie Słowo-Logos, bo odwiecznie jest istotą rozumną), lecz jako byt, który od Ojca się wywodzi, (....)" (Atenagoras z Aten, Prośba za chrześcijanami, X, wydanie PAX, Warszawa 1985, str. 39, podkreślenie od JL).

Podobnie rozumował Orygenes, który również uważał iż Mądrość z Prz 8:22 to Jezus:

"Wyższość Jego polegała jeszcze bardziej na tym, że był On Mądrością, która mówi: Pan mnie stworzył na początku dróg swoich, pośród dzieł swoich, pierwej, niźli co uczynił i od wieków jestem stworzona, od początku, pierwej nim uczynił ziemię" (Orygenes, Komentarz do Ewangelii Według Mateusza, XVII, 14, WAM - Kraków 1998, str. 340).

Jednakże, sam fakt, że Orygenes odnosił słówko ektisen ("stworzył") z Prz 8:22 (wedle LXX) do Jezusa nie oznacza wcale, że uważał on Jezusa za Istotę stworzoną ex nihilo. Orygenes bowiem w sposób bardzo wyraźny podkreślał w swych dziełach, że Jezus jest niestworzony. Oto kilka cytatów z innych jego dzieł, w których wyraźnie o tym czytamy:

"Nikt bowiem nie może godnie pojąć niestworzonego i pierworodnego wszelkiego stworzenia, tylko Ojciec, który go zrodził" (Orygenes, Przeciw Celsusowi, VI, 17, podkreślenie od JL).

W swym Komentarzu Listu do Hebrajczyków Orygenes pisał o Jezusie, że "nie było takiej chwili, w której nie istniał" (za Pamfil z Cezarei, Obrona Orygenesa, III).

Nawet Strażnica z 15 lipca 2001 cytowała fragmenty z dzieł Orygenesa, z których wynikało, że według niego Jezus nie jest stworzony. Czytamy we wspomnianej Strażnicy: "Na przykład w dziele O Zasadach Orygenes opisał Jezusa jako 'jednorodzonego Syna, który wprawdzie narodził się, jednakże bez jakiegokolwiek początku'" (str. 30, podkreślenie od JL).

Myślę, że te fakty są bardzo wymowne i nie wymagają komentarza. Warto o tym pamiętać, bowiem Świadkowie Jehowy często próbują "ukazywać" w dyskusjach, że pisarze wczesnochrześcijańscy cytowali w odniesieniu do Jezusa wers Prz 8:22 ze słowem "stworzył". Jest to prawda, wszyscy pisarze wczesnochrześcijańscy odnosili Prz 8:22 do Jezusa, wyjątkiem byli tu jedynie Teofil z Antiochii i Ireneusz, którzy odnosili mądrość z Prz 8:22 do Ducha świętego (por. Źródła myśli teologicznej IV, Tertulian, Przeciw Prakseaszowi, Hipolit, Przeciw Noetosowi, wydawnictwo WAM, Kraków 1997, str. 42, przypis nr 30). Jednakże to, że pisarze wczesnochrześcijańscy odnosili Prz 8:22 do Jezusa wcale jak widać po powyższym przykładzie Greka Atenagorasa i Orygenesa nie musiało oznaczać, że pisarze ci uważali tak jak dziś uważają Świadkowie Jehowy, iż Prz 8:22 musi uczyć o stworzeniu Jezusa. Każdy kto chce wyciągnąć za wszelką cenę przeciwny wniosek musi się liczyć z tym, że tylko ignorancja lub zła wola może doprowadzić do jasnego zaprzeczenia oczywistym faktom w tym przypadku.

Podsumowanie

Hebrajskie słówko "qanah" z Prz 8:22 nie musi wcale oznaczać, że istota określona jako mądrość w 8 rozdziale księgi Przysłów, musiała być stworzona. Pierwotne znaczenie terminu "qanah" to "nabyć, posiąść". Nawet Biblia Świadków Jehowy tłumaczy termin "qanah" w znaczeniu "nabyć" w Prz 4:7. Przytaczane przez Świadków Jehowy katolickie Biblie BP i BT tłumacza co prawda "qanah" w Prz 8:22 w sensie "stworzyć", ale nie wynika z tego żadna konieczność dla takiego właśnie oddania tego terminu, skoro inne Biblie (Biblia Gdańska i Wujka) nie tłumaczą już terminu "qanah" w Prz 8:22 przy pomocy słowa stworzyć. Septuaginta tłumaczy "qanah" na greckie "ektisen", które może znaczyć "stworzyć". Jednakże grekojęzyczni autorzy piszący po grecku w czasach bliskich Nowego Testamentu nie rozumieją greckiego ektisen z Prz 8:22 w sensie stwarzać ex nihilo. Ponadto, Biblia nigdzie wyraźnie nie uczy, że mądrość z 8 rozdziału księgi Przysłów to Jezus Chrystus.

Artykuł został pobrany z www.brooklyn.warsaw.com.pl

Jan Lewandowski - Październik 2002