Przysłów 8,22n. w ujęciu A. Wiśniewskiego - polemika

     Niniejszy tekst jest polemiką z tekstem Arkadiusza Wiśniewskiego pt. Początek Jezusa - Przypowieści 8,22-31 ^[1], który został zamieszczony w serwisie Thaleia. W tekście tym Wiśniewski twierdzi, że tekst z Prz 8,22n., gdzie mowa o stworzeniu Mądrości przed zaistnieniem świata oznacza, iż Jezus jest pierwszym stworzeniem Bożym. Z owym tekstem na niniejszej stronie podejmował już kiedyś polemikę Grzegorz Żebrowski ^[2], czyniąc to jednak wycinkowo. Aby więc uzupełnić to zagadnienie w niniejszym tekście odnoszę się wyczerpująco i punkt po punkcie do całego tekstu Wiśniewskiego. Nic nie wycinam. Aby ułatwić odróżnienie moich wypowiedzi od tekstów Wiśniewskiego, swoje wypowiedzi zaznaczam na niebiesko, natomiast jego teksty jakie będę komentował zaznaczam kolorem czarnym. Na samym początku swego tekstu A. Wiśniewski pisze:

Jednym z bardzo częstych argumentów przedstawianym przez antytrynitarzy na dowód błędności twierdzenia o wiecznym istnieniu Jezusa, jest fragment z księgi Przypowieści Salomona.
Przyp. 8:22-31
22. Pan stworzył mnie jako pierwociny swojego stworzenia, na początku swych dzieł, z dawna.
23. Przed wiekami byłam ustanowiona, od początków, przed powstaniem świata,
24. Gdy jeszcze nie było morza, zostałam zrodzona, gdy jeszcze nie było źródeł obfitujących w wody.
25. Zanim góry były założone i powstały wzgórza, zostałam zrodzona
26. Gdy jeszcze nie uczynił ziemi i pól, i pierwszych brył gleby.
27. Gdy budował niebiosa, byłam tam; gdy odmierzał krąg nad powierzchnią toni.
28. Gdy w górze utwierdzał obłoki i wyprowadzał z toni potężne źródła,
29. Gdy morzu wyznaczał granice, aby wody nie przekraczały jego rozkazu; gdy kładł podwaliny ziemi
30. Ja byłam u jego boku mistrzynią, byłam jego rozkoszą dzień w dzień, igrając przed nim przez cały czas,
31. Igrając na okręgu jego ziemi, rozkoszując się synami ludzkimi.
(BW)
W interpretacji antytrynitarnej podkreślany jest fakt tożsamości mądrości (1 Kor. 1,30) z powyższego opisu z Logosem Protoewangelii Janowej. Jezus w przedludzkim stanie jest współuczestnikiem Boga w procesie stwarzania (Jan 1,1-3). Bóg stworzył wszechświat poprzez Niego.
Hebr. 1:1-2
1. Wielokrotnie i wieloma sposobami przemawiał Bóg dawnymi czasy do ojców przez proroków;
2. Ostatnio, u kresu tych dni, przemówił do nas przez Syna, którego ustanowił dziedzicem wszechrzeczy, przez którego także wszechświat stworzył.
(BW)
Jednakże dodatkowym wnioskiem wypływającym z księgi Przypowieści jest fakt istnienia początku dla Mądrości. Mądrość została "stworzona " (w. 22) oraz "zrodzona" (w. 24,25) przed powstaniem świata i współdziałała z Bogiem w dziele stworzenia. Skoro zatem została "zrodzona" - musiała mieć swój początek. Argument jest na tyle silny, iż to właśnie ten fragment był najczęściej rozważany w sporze ariańskim dotyczącym tożsamości Syna i jego relacji z Ojcem. Dlatego też chciałbym omówić go w tej pracy nieco szerzej.

Do kogo stosowali ten fragment pierwszi chrześcijanie.


Dzisiejsi trynitarze bardzo często (choć nie zawsze) kwestionują poprawność zastosowania tych tekstów do naszego Zbawiciela. Oto przykład dwóch komentarzy katolickich do powyższych tekstów.
"W tym ustępie mówi autor o mądrości Boga istotnej. Przedstawia ją jako uosobioną i tak wyraźnie odróżnioną od Boga, że wspaniały ten opis należy uważać za najlepsze przygotowanie do objawienia Nowego Testamentu o mądrości Boga osobowej czyli o drugiej osobie Bożej, o Słowie przedwiecznym" - przekład Jakuba Wujka.
"W 8,22-31 widzimy ją w postaci osoby, powstałej przed stworzeniem, współdziałającej z Bogiem w dziele stwórczym. Urywek ten liturgia Kościoła stosuje do Bogarodzicy jako "Stolicy Mądrości"" - Biblia Tysiąclecia, wydanie III poprawione.
Jak więc widać, wśród egzegetów katolickich panuje zamieszanie co do adresata słów autora Przypowieści. Również protestanci raczej odrzucają stosowanie tego fragmentu do Jezusa. Powód wydaje się oczywisty - trudno byłoby wtedy obronić doktrynę o Trójcy w jej ortodoksyjnej formie. Ciekawy natomiast jest fakt, iż Ojcowie Kościoła, na których 'ortodoksja' tak często lubuje się powoływać, jednoznacznie widzą w tym opisie Jezusa w jego przedludzkim istnieniu.


Justyn Męczennik. (zm. ok. 165 n.e.)


Dialog z Żydem Tryfonem.
Chapter LXI



The Word of Wisdom, who is Himself this God begotten of the Father of all things, and Word, and Wisdom, and Power, and the Glory of the Begetter, will bear evidence to me, when He speaks by Solomon the following:
[...] The Lord made me the beginning of His ways for His works. From everlasting He established me in the beginning, before He had made the earth, and before He had made the deeps, before the springs of the waters had issued forth, before the mountains had been established. Before all the hills He begets me. God made the country, and the desert, and the highest inhabited places under the sky. When He made ready the heavens, I was along with Him, and when He set up His throne on the winds: when He made the high clouds strong, and the springs of the deep safe, when He made the foundations of the earth, I was with Him arranging. I was that in which He rejoiced; daily and at all times I delighted in His countenance, because He delighted in the finishing of the habitable world, and delighted in the sons of men. Now, therefore, O son, hear me. Blessed is the man who shall listen to me, and the mortal who shall keep my ways, watching daily at my doors, observing the posts of my ingoings. For my outgoings are the outgoings of life, and will has been prepared by the Lord. But they who sin against me, trespass against their own souls; and they who hate me love death.'


Rozdział LXI



Słowo Mądrości, które samo jest Bogiem zrodzonym z Ojca wszechrzeczy, i Słowem, i Mądrością, i Mocą, i Chwałą Rodzącego, będzie moim świadkiem, kiedy powie ustami Salomona:
Pan stworzył mnie jako pierwociny swojego stworzenia, na początku swych dzieł, z dawna. Przed wiekami byłam ustanowiona, od początków, przed powstaniem świata, Gdy jeszcze nie było morza, zostałam zrodzona, gdy jeszcze nie było źródeł obfitujących w wody. Zanim góry były założone i powstały wzgórza, zostałam zrodzona Gdy jeszcze nie uczynił ziemi i pól, i pierwszych brył gleby. Gdy budował niebiosa, byłam tam; gdy odmierzał krąg nad powierzchnią toni. Gdy w górze utwierdzał obłoki i wyprowadzał z toni potężne źródła, Gdy morzu wyznaczał granice, aby wody nie przekraczały jego rozkazu; gdy kładł podwaliny ziemi. Ja byłam u jego boku mistrzynią, byłam jego rozkoszą dzień w dzień, igrając przed nim przez cały czas, Igrając na okręgu jego ziemi, rozkoszując się synami ludzkimi. Otóż teraz słuchajcie mnie, synowie: Błogosławieni ci, którzy się trzymają moich dróg! Słuchajcie przestrogi abyście byli mądrzy, a nie odrzucajcie jej! Błogosławiony człowiek, który mnie słucha, czuwając dzień w dzień u moich drzwi, strzegąc progów moich bram! Bo kto mnie znalazł, znalazł życie i zyskał łaskę u Pana. Lecz kto mnie pomija, zadaje gwałt własnej duszy: Wszyscy, którzy mnie nienawidzą, miłują śmierć. [BW]"

Tertulian (ok. 160 - 220 n.e.)


"Tę władzę i właściwość Boskiego umysłu przedstawia się w Piśmie również pod nazwą Mądrości. Cóż bowiem może być mądrzejszego od rozumu albo słowa Boga? Słyszałem więc Mądrość mówiącą o sobie jako uczynionej drugą osobą: Najpierw Bóg stworzył mnie jako początek swych dzieł, zanim stworzył ziemię, zanim rozmieszczone zostały góry; przed wszystkimi wzgórzami mnie zrodził [...] Wtedy więc samo Słowo przybrało swą postać i piękno, brzmienie i głos, gdy rzekł Bóg: Niech się stanie światłość. Tak dopełniły się narodziny Słowa, gdy wyszło z Boga. Ustanowione przez niego najpierw w myślach, pod imieniem Mądrości - Pan ustanowił mnie przed podjąciem swych dzieł, potem zrodzone rzeczywiście. [...] I dość już o tym, bo przecież Słowo, czy to pod nazwą Mądrości, czy Rozumu, czy czegokolwiek w Bożym umyśle i duchu jest tym samym: stało się Synem Boga, zrodzonym, gdy wyszło z niego." - Tertulian, "Przeciw Prakseaszowi", vi.1; vii. 1,4, Wydawnictwo WAM, Księża Jezuici, Kraków 1997, str. 54-56.

Orygenes (zm. 253/4 n.e.)

"Wyższość Jego polegała jeszcze bardziej na tym, że był On Mądrością, która mówi: Pan mnie stworzył na początku dróg swoich, pośród dzieł swoich, pierwej, niźli co uczynił i od wieków jestem stworzona, od początku, pierwej nim uczynił ziemię." - Orygenes, Komentarz do Ewangelii Według Mateusza, XVII.14, Wydawnictwo WAM, Księża Jezuici, Kraków 1998, str. 340.

Euzebiusz z Cezarei.


Podobnego zdania w swojej "Historii Kościoła" jest Euzebiusz z Cezarei, człowiek, który podpisał (choć nie bez oporów) nicejski symbol wiary.
"Że zaś rzeczywiście jest Istota, już przed świata stworzeniem istniejąca i trwająca, która Ojcu i Bogu wszechrzeczy służyła przy stworzeniu wszystkiego, co powstało, Istota nazwana Słowem Bożem i Mądrością, wnosić można nietylko z dowodów już przytoczonych, ale ponadto z własnych ust Mądrości, która przez Salomona jak najwyraźniej Swe tajemnice odsłania temi słowy: 'Ja, Mądrość, namioty w Radzie rozbiłam, I wiedzę i rozum przywołałam sobie. Przeze mnie królowie królują, I mocarze piszą prawa; Przeze mnie wielcy wznoszą się do wielkości, I władcy przeze mnie panują nad ziemią.' Do tych słów dodaje: 'Pan stworzył mnie na początku dróg Swoich dla Swych dzieł dokonania, Przed czasu nastaniem położył dla mnie podwalinę, Na początku, przed ziemi stworzeniem[...]' Istniało tedy Słowo Boże przedwiecznie i objawiło się niektórym ludziom, chociaż nie wszystkim, - oto co w krótkich przedstawiłem wywodach." - Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, Poznań 1924, Księga I, 2,14-16.


Odpowiedź:


     Ojcowie Kościoła utożsamiając Mądrość z Prz 8,22n. z Jezusem wcale nie musieli tego utożsamienia rozumieć aż tak absolutnie i sztywno. Nie musieli uważać, że Jezus i mądrość z Prz 8,22n. to Jeden Byt określony jedynie dwoma różnymi nazwami. Jak dalej zobaczymy, w rzeczywistości utożsamienie to było przenośne i rozumiane dość luźno, nie jako całkowita tożsamość tych dwóch podmiotów (tzn. mądrości i Jezusa), lecz raczej jako tożsamość ich pewnych cech. Nawet nie wszystkich cech. Na początek przeanalizujmy kilka innych przykładów, gdzie Ojcowie Kościoła dokonywali podobnych utożsamień pewnych rzeczywistości starotestamentalnych z Chrystusem. Np. Orygenes pisał:


"Dalej również jest mowa o Chrystusie: >>Bóg wyprowadził Go z Egiptu<<" ^[3].


     Orygenes odnosi tu do Chrystusa tekst z Lb 24,8, który odnosi się tam jednak do całego Izraela jako narodu, który wyszedł z Egiptu.


     Takie same interpretacje stosował wyżej cytowany przez Wiśniewskiego Tertulian, który pisał:


"Podobnie i Izajasz zwracając się ku osobie Chrystusa powiada: Sabejczycy, mężowie wyniośli przejdą do ciebie i pójdą za tobą ze spętanymi rękoma, i upadną przed tobą na twarz, ponieważ w tobie jest Bóg; ty bowiem jesteś naszym Bogiem, czego nie wiedzieliśmy, Boże Izraela. I on więc, mówiąc >>Bóg w tobie<< i >>ty jesteś Bogiem<<, dwóch ogłasza: będącego w Chrystusie i samego Chrystusa" ^[4].


     W zacytowanych tutaj słowach Tertulian twierdzi, że Izajasz zwraca się w Iz 45,14-17 ku osobie Chrystusa. Kiedy jednak spojrzymy w ten tekst to znowu okazuje się, że Izajasz nie zwraca się do Chrystusa, tylko przede wszystkim do Izraela (por. Iz 45,17). To o nim mówi, że w Nim jest Bóg.


     Gdybyśmy rozumowali w tym momencie tak jak antytrynitarze, zdaniem których Ojcowie Kościoła rozumieli mądrość z Prz 8,22n. jako ni mniej ni więcej Jezusa, to musielibyśmy też dojść do wniosku, że Jezus był całym Izraelem w ST, co oczywiście byłoby absurdem. Owe utożsamienia należy więc rozumieć nie aż tak dosłownie.


     Orygenes napisał też: "Również nasz Zbawiciel jest Rzeką, która >>rozwesela miasto Boże<<" ^[5].


     Orygenes cytuje tu Ps 46,5 i utożsamia Jezusa z rzeką wspomnianą w tym Psalmie. Nikt przecież nie będzie się upierał, że Orygenes utożsamiając Jezusa z rzeką wspomnianą w Psalmie 46 rozumiał to porównanie dosłownie i w sposób absolutny, we wszystkich płaszczyznach, że Jezus posiada wszystkie cechy rzeki, płynie jak ona, jest wodą, itd. Nie musiał więc też dosłownie i całkowicie utożsamiać mądrości z Prz 8,22n. z Jezusem.


     Po drugie, Ojcowie Kościoła utożsamiając mądrość z Prz 8,22n. z Jezusem wcale nie musieli dokonywać tego utożsamienia na wszystkich płaszczyznach i w zakresie wszystkich cech tych dwóch podmiotów. Mam tu na myśli to, że nawet jeśli tekst grecki z Prz 8,22n. w jakim czytali oni o mądrości mówił o tym, że była ona stworzona, to odnosząc "mądrość" z Prz 8,22n. do Jezusa wcale nie musieli oni jednocześnie odnosić do Niego słowa "stworzył" z tegoż tekstu - co zresztą dalej bezspornie wykażę. Po prostu wszystkie cechy obu tych utożsamianych podmiotów nie musiały się bezwarunkowo przenosić na siebie. Gdyby tak było to moglibyśmy dojść do wyżej wspomnianych absurdów, że dla Orygenesa i Tertuliana porównywany przez nich z Izraelem za pomocą takich samych utożsamień Jezus był tym Izraelem i posiada wszystkie cechy Izraela, włącznie z bałwochwalczym trybem życia i byciem nieposłusznym Jahwe, co oczywiście nie może już odnosić się do Jezusa.


     Jak przed chwilą wspomniałem, nawet jeśli tekst grecki z Prz 8,22n. (w jakim Ojcowie Kościoła czytali o mądrości) mówił o tym, że była ona stworzona, to odnosząc mądrość z Prz 8,22n. do Jezusa wcale nie musieli oni jednocześnie uważać Go za stworzonego. Co ciekawe, potwierdzenie tego przychodzi nagle z najmniej oczekiwanej strony. A Wiśniewski pisze bowiem dalej:


Ciekawostką w tym wszystkim jest również fakt stosowania tego fragmentu do Chrytstusa nawet przez pierwszych szermierzy trynitaryzmu takich jak Atanazy! Jednym słowem bezpiecznie można stwierdzić, iż interpretacja Przyp. 8,22-36 była w pierwszych wiekach zdecydowanie chrystologiczna.



Odpowiedź:


     Właśnie! Atanazy był trynitarzem. Utożsamiając Jezusa z mądrością z greckiego tekstu Prz 8,22n. nie mógł więc odnosić do Jezusa stwierdzenia z tego tekstu mówiącego o tym, iż mądrość (Jezus) była "stworzona". Nie mógł tak tego interpretować, bo inaczej nie byłby on trynitarzem a jego pogląd niczym nie różniłby się od poglądu Ariusza. Podobnie miała się sprawa w przypadku innych Ojców Kościoła. Np. Orygenes, który też utożsamiał mądrość z Prz 8,22n. z Jezusem, jak to widzieliśmy wcześniej po jednym z jego tekstów przytoczonych przez Wiśniewskiego, pisał mimo to o Jezusie:


"Nikt bowiem nie może godnie pojąć niestworzonegoi pierworodnego wszelkiego stworzenia, tylko Ojciec, który go zrodził" ^[6].


     W swym Komentarzu do Listu do Hebrajczyków Orygenes pisał o Jezusie, że "nie było takiej chwili, w której nie istniał" ^[7].


     Nawet jedna z antytrynitarnych publikacji ^[8] cytowała fragmenty z dzieł Orygenesa, z których wynikało, że według niego Jezus nie jest stworzony: "Na przykład w dziele O Zasadach Orygenes opisał Jezusa jako 'jednorodzonego Syna, który wprawdzie narodził się, jednakże bez jakiegokolwiek początku'".


     Podobnie rozumował Atenagoras z Aten, rodowity Grek, piszący w roku 177 swe dzieło pt. Prośba za chrześcijanami, który też cytował ^[9] wers z Prz 8,22n. za LXX, odnosząc greckie słowo ektisen (stworzył) z tego tekstu do Jezusa, którego jednak w żadnym wypadku nie uważał za stworzonego, gdyż linijkę wcześniej zaznaczał o Nim:


"Jeśli zaś powodowani waszą nadzwyczajną inteligencją pragniecie rozważyć, kim jest Syn, powiem krótko: jest On pierwszym potomkiem Ojca, nie jako istota stworzona (Bóg bowiem od początku będąc wiecznym Rozumem posiadał w sobie Słowo-Logos, bo odwiecznie jest istotą rozumną), lecz jako byt, który od Ojca się wywodzi, (....)" ^[10].

     
     Wnioski z tego są jednoznaczne: nie ma żadnego dowodu na to, że nawet jeśli ktokolwiek w pierwszych wiekach chrześcijaństwa utożsamiał mądrość z Prz 8,22n. z Jezusem, to oznaczało to, że ten ktoś odnosił również słowo "stworzyć" z tego tekstu do Jezusa. Gdyby tak było, powyżsi autorzy nie pisaliby tego co pisali. Wniosek ten przyda mi się jeszcze dalej, gdzie go rozwinę.


Dopiero dalsze lata miały przynieść odwrócenie się od takiego rozumienia. Jednakże pytaniem, nad którym należy się zastanowić jest: dlaczego pierwsi chrześcijanie powszechnie przyjmowali powyższe słowa jako odnoszące się do Chrystusa? Co ich w tym upewniało? Omówię dwie tego przyczyny.

Świadectwa biblijne.

Dla nas, uznających kanon biblijny, najmocniejsze dowody zawsze zawarte będą w Piśmie, a ona potwierdza utożsamienie Mądrości z Jezusem. Można to zauważyć na podstawie porównania dwóch paralelnych fragmentów.

Mat. 23:34
34. Oto dlatego Ja posyłam do was proroków i mędrców, i uczonych w Piśmie, a z nich niektórych będziecie zabijać i krzyżować, innych znowu będziecie biczować w waszych synagogach i przepędzać z miasta do miasta.
(BW)
Łuk. 11:49 49. Dlatego też i Mądrość Boża powiedziała: Poślę do nich proroków i apostołów, a z nich niektórych będą zabijać i prześladować, (BW)
W ewangelii Mateusza narratorem jest Jezus, ewangelia Łukasza określa Go zaś jako Mądrość.



Odpowiedź:


     Nie wiemy jednak, czy autor tekstu z Łk 11,49 wierzył w to, że Jezus jest akurat tą mądrością wspomnianą w Prz 8,22n. Nie jest to pewne, nikt nie powiedział, że w Biblii mowa tylko o tej "jednej mądrości", którą akurat ma być Jezus. Wiśniewski dobrze wie, że w Biblii nawet takie określenia jak Bóg, czy Pan nie odnoszą się tylko do jednej konkretnej osoby czy rzeczy, a co dopiero określenie takie jak "mądrość", które nie musi oznaczać tylko Jezusa (por. np. mądrość w pejoratywnym znaczeniu w 1 Kor 1,17,19-22,25; 2,1,4-6,13). Przecież w Syr 24,23 (por. Syr 2,5; 20,20) z "mądrością" utożsamiono Prawo, jak zauważył jeden z biblistów ^[11] (por. też Pwt 4,5-6), nie zaś Jezusa. Księga Syracha to księga niekanoniczna dla Wiśniewskiego, uznaje on jednak niżej, iż mogła ona mieć wpływ na słownictwo autorów NT, co w zupełności wystarczy dla następującego wniosku: Używając zwrotu "Mądrość powiedziała" autor tekstu z Łk 11,49 mógł mieć na myśli jedynie to, że Pismo coś mówi. Jak wiemy z przekazów i na bazie badań literackich tekstu, Ewangelia Łukasza powstała już w czasie, gdy istniała Ewangelia Marka i Mateusza, wykorzystując materiał zawarty w tych dwóch Ewangeliach. Oczywiście, nie jest to jedna możliwa interpretacja, nie musi być też dla kogoś przekonująca, jest jednak zupełnie uzasadniona i dopuszczalna. Słowa "Mądrość Boża" powiedziała można też zrozumieć w ten sposób, że słowa Chrystusa są wyrazem "wielorakiej mądrości Boga" (Ef 3,10), która dała się nam poznać przez Jezusa. Mądrość Boga to jego przymiot, jak czytamy zresztą w Dn 2,20. Wreszcie, możemy słowa z Łk 11,49 zrozumieć zupełnie prozaicznie, tzn. skoro wedle powszechnego mniemania Jezus posiadał cudowną mądrość (por. Mt 13,54; Mk 6,2), to można Go było nazwać Mądrością Bożą, "mądrością wiodącą ku zbawieniu przez wiarę" (2 Tm 3,15). Nie musiało tu być więc żadnych podtekstów, żadnych utożsamień z mądrością z Prz 8,22n.



     Na marginesie, warto tu wspomnieć, że skoro wedle antytrynitarzy Jezus jest Mądrością jaka istniała już przed stworzeniem świata, to jak wytłumaczyliby oni fakt, że wedle Łk 2,40,52 Jezus musiał dopiero zdobyć mądrość? Jak można dopiero zdobywać coś z czym integralnie było się już związanym wcześniej? Wers z Łk 2,40,52 jest przez antytrynitarzy bardzo często wykorzystywany przeciw boskości Jezusa w rozumieniu trynitarnym, tym razem jednak obraca się przeciw nim samym. Warto też odnotować, że w Ap 5,12 Jezus jest odróżniony od mądrości.



     Zresztą, nie muszę nawet argumentować tutaj w ten sposób. Nawet gdyby zgodzić się z Wiśniewskim, że autor tekstu z Łk 11,49 rzeczywiście pisząc o mądrości miał na myśli mądrość wspomnianą w Prz 8,22n., to nie wynika z tego jeszcze, że miał on Jezusa za kogoś "stworzonego". Jak wyżej wykazałem, nawet gdy pierwsi chrześcijanie piszący po grecku odnosili mówiący o "stworzeniu" mądrości tekst z Prz 8,22n. do Jezusa, to i tak mimo to uważali Go za kogoś istniejącego bez początku w czasie, kogoś niestworzonego.



Inne wsparcie biblijne dla tej koncepcji, choć już bardziej pośrednie, znajdujemy w poniższych wersetach.
Łuk. 7:32-35
32. Podobni są do dzieci, które siedząc na rynku wołają jedne na drugie tymi słowy: Graliśmy wam na piszczałce, a nie tańczyliście, nuciliśmy pieśń żałobną, a nie płakaliście.
33. Przyszedł bowiem Jan Chrzciciel, który nie jada chleba i nie pija wina, a mówicie: Ma demona.
34. Przyszedł Syn Człowieczy, je i pije, a mówicie: Oto żarłok i pijak, przyjaciel celników i grzeszników,
35. A usprawiedliwiona została mądrość przez wszystkie dzieci swoje.
(BW)
1 Kor. 1:24,30
24. Natomiast dla powołanych - i Żydów, i Greków, zwiastujemy Chrystusa, który jest mocą Bożą i mądrością Bożą.
...
30. Ale wy dzięki niemu jesteście w Chrystusie Jezusie, który stał się dla nas mądrością od Boga i sprawiedliwością, i poświęceniem, i odkupieniem,
(BW)


Odpowiedź:


     Jak wyżej - co do tej argumentacji Wiśniewskiego powtórzę to samo co pisałem wyżej: Nawet gdyby zgodzić się z Wiśniewskim, że autorzy tych tekstów rzeczywiście pisząc o mądrości mieli na myśli mądrość wspomnianą w Prz 8,22n., to nie wynika z tego jeszcze, że mieli oni Jezusa za kogoś "stworzonego". Jak wyżej wykazałem, nawet gdy pierwsi chrześcijanie piszący po grecku odnosili mówiący o stworzeniu mądrości tekst z Prz 8,22n. do Jezusa, to i tak mimo to uważali Go za kogoś istniejącego bez początku w czasie, kogoś niestworzonego.


Poniżej podaję za Stafford'em (Jehovah's Witnesses Defended, Second Edition, str. 231) porównanie Mądrości opisanej w Przypowieściach z działalnością i osobą Jezusa.

Pierwsze z Bożych dzieł.

Istniał(a) z Bogiem przed stworzeniem ziemi.

Uczestnik procesu stwarzania

Szczególne uczucia w stosunku do ludzkości.

Mądrość i Chrystus w szczególny sposób powiązani są z życiem.

Zarówno więc przez stwierdzenia bezpośrednie jak i pośrednie Jezus utożsamiany jest z Mądrością.



Odpowiedź:


     Na podstawie identycznego zestawienia można dowieść, że Jezus jest Bogiem ST. Zróbmy więc takie bardzo podobne zestawienie - po lewej stronie zamieszczam biblijną wypowiedź odnoszącą się do Boga z ST, zaś po prawej biblijną wypowiedź odnoszącą się do Jezusa:

Sprzedany za 13 srebrników

Przebity

Bóg Mocny

Oczekiwany Jahwe

Stwórca nieba

Stwórca ziemi

Pan panów

Pierwszy i ostatni

Skała

     Jak widać, to zestawienie jeszcze bardziej jednoznacznie utożsamia Jezusa z Bogiem ST, niż powyższe zestawienie Stafforda utożsamiające Jezusa z mądrością z Prz 8,22n., bowiem zestawiłem ze sobą wyżej teksty, które nie mogą odnosić się do kogoś innego i mogą tyczyć się w Biblii tylko Boga ST i Jezusa. Jeśli Stafford i Wiśniewski chcą właśnie za pomocą takich zestawień tekstów z NT i ST dowodzić, że Jezus to mądrość wspomniana w Prz 8,22n., to na tej samej zasadzie prawomocne staje się też moje powyższe zestawienie Jezusa z Bogiem z ST. Trzeciej drogi tu nie ma. W takim wypadku jedno zestawienie nie negowałoby nawet drugiego zestawienia, bowiem jak dalej zobaczymy, utożsamienie Jezusa z mądrością z Prz 8,22n. wcale nie musi być rozumiane w takim sensie, że Jezus nie może być Bogiem bo jest stworzony wedle tekstu z Prz 8,22. Oczywiście, jak znam życie to antytrynitarze z powodu swego uprzedzenia światopoglądowego zaraz byliby gotowi wymyślić sto powodów i pokrętnych wymówek, żeby tylko nie uznać zestawienia jakie ja zaproponowałem wyżej. Jednak wtedy, ich własna negacja tego zestawienia zwróci się przeciw im samym na zasadzie miecza obosiecznego, czy bumerangu burzącego zasadność powyższego utożsamienia Jezusa z mądrością z Prz 8,22n., dokonanego przez Stafforda za pomocą tekstów z ST i NT.

Świadectwa pozabiblijne.


Ważnym czynnikiem, pozwalającym nam dostrzec co kształtowało pogląd pierwszych chrześcijan na Mądrość są świadectwa pozabiblijne. Do nich zaliczyć można księgi apokryficzne oraz pseudoepigrafy. Do tych pierwszych zaliczamy wszystkie te księgi (zwane deuterokanonicznymi), które dodatkowo wchodzą w skład kanonu Kościoła Rzymskokatolickiego (Tobiasza, Judyty, I i II Machabejska, Mądrości, Syracha, Barucha). Pseudoepigrafy zaś, to pisma powstałe w judaizmie epoki międzytestamentalnej oraz okresie wczesnochrześcijańskim. Księgi te w ostatecznym rezultacie nie weszły do kanonu, jednakże konieczne jest zwrócenie uwagi na to, iż w czasach apostołów kanon ksiąg Starego Testamentu był rzeczą bardzo płynną. Powszechnie spotyka się u Ojców Kościoła cytowanie pism deuterokanonicznych, jak również jawne zastosowania wzięte z pseudoepigrafów. Najbardziej znanym przykładem jest tutaj werset z Listu Judy:

Przykładów takich (choć może nie tak jednoznacznych) jest więcej. Dla pierwszych chrześcijan pisma owe mogły być również czynnikiem, który w pewien sposób kształtował ich poglądy. Spójrzmy zatem co mają one do powiedzenia o mądrości. Mądrość została stworzona "przed wiekami", "na początku", "jako pierwsza" (Kol. 1,15.16; Obj. 3,14)



Mdr 6:22
22. Oznajmię, czym jest Mądrość i jak się zrodziła, i nie zakryję przed wami tajemnic. Pójdę jej śladem od początku stworzenia, jej znajomość wydobędę na światło i prawdy nie pominę.
(BT)
Syr 1:4,9
4. Jako pierwsza przed wszystkim stworzona została mądrość, rozum roztropności od wieków.
...
9. To Pan ją stworzył, przejrzał, policzył i wylał na wszystkie swe dzieła,
(BT)
Syr 24:1,8-9
1. Mądrość wychwala sama siebie, chlubi się pośród swego ludu.
...
8. Wtedy przykazał mi Stwórca wszystkiego, Ten, co mnie stworzył, wyznaczył mi mieszkanie i rzekł: W Jakubie rozbij namiot i w Izraelu obejmij dziedzictwo!
9. Przed wiekami, na samym początku mię stworzył i już nigdy istnieć nie przestanę.
(BT)

Uczestniczy w dziele stwórczym (Jana 1,3; 1Kor. 8,6; Kol. 1,16).

Odbicie i obraz Boga. (Kol. 1,15; Hebr. 1,3)

Oczywiście tak jak wspomniałem, teksty apokryficzne i pseudoepigrafy nie mogą być dowodem samym w sobie, jednakże podobny język jaki stosują pisarze Nowego Testamentu może zastanawiać oraz wskazywać na to, iż były one źródłem inspiracji wywierającym na nich wpływ. W tego rodzaju "klimatach" myślowych była rozważana nauka o Chrystusie jako mądrości Bożej.



Odpowiedź:



     Skoro nawet sam Wiśniewski nie upiera się tu, że tę część jego argumentacji można traktować jako pewną, to nie będę z tym polemizował. Powtórzę tylko to co pisałem wyżej, mianowicie, jeśli chodzi o powyższe zestawienie tekstów z literatury deuterokanonicznej i apokryficznej, to jeśli Wiśniewski chce właśnie za pomocą takich zestawień dowodzić, że Jezus to mądrość wspomniana w Prz 8,22n., to na tej samej zasadzie prawomocne staje się też moje powyższe zestawienie dowodzące tożsamości Jezusa z Bogiem z ST. Trzeciej drogi tu nie ma. Po drugie zaś wcale nie wiemy, czy autorzy NT identyfikowali Jezusa z mądrością wspomnianą w tych deuterokanonicznych i apokryficznych tekstach, które Wiśniewski znowu tu zestawia z tekstami z NT.

Konsekwencje zastosowania Przyp. 8,22-30 do Jezusa.

Argumentacja antytrynitarna bazuje głównie na trzech wersetach, mianowicie 22., 24., oraz 25. W pierwszym z nich o Mądrości mówi się, iż została "stworzona", w dwóch następnych użyty jest termin "zrodzona". Hebrajskie słowo przetłumaczone w Biblii Warszawskiej na "stworzona" to hebrajskie " qanach". Według Podręcznego Słownika Hebrajsko-Polskiego i
Aramejsko-Polskiego Starego Testamentu słowo to w formie czasownikowej oznacza:


1. kupić, nabyć, wykupić, kupować sobie, być kupowanym;
2. stworzyć, otrzymać.
Na tej podstawie niektórzy tłumaczą werset 22 podobnie jak czyni to Biblia Gdańska:
Przyp. 8:22
22. Pan mię miał przy początku drogi swej, przed sprawami swemi, przed wszystkiemi czasy.
(BG)
Aby uniknąć konsekwencji wynikających z faktu, iż Mądrość została stworzona, tłumacze BG zastosowali tutaj inne znaczenie słowa "qanach ". Miało to na celu niewątpliwie osłabienie argumentacji antytrynitarnej. Jednakże istnieje kilka przyczyn, z powodu których wybór tego słowa wydaje się mocno wątpliwy. Słowo "qanach" występuje w ST 76 razy, z czego 22 razy w formie takiej jak w przypadku Przypowieści 8,22 (hebr. - qanachij).



Odpowiedź:


     Jeśli już, to w Prz 8,22 nie mamy żadnego "qanachij", jak pisze Wiśniewski, tylko qanani (literuję: Qof, qamac, Nun, qamac, Nun, hireq gadol). To po pierwsze. Po drugie, ta forma słowa qanah (nie "qanach", jak pisze Wiśniewski, bo He transliteruję się jako "h", nie "ch") wcale nie występuje "22 razy" w Piśmie, tylko raz - właśnie w Prz 8,22. W wersach, które poniżej podaje Wiśniewski nie mamy żadnej formy "qanachij", tylko m.in. qanah (Rdz 25,10; 47,22), itd.



Oto wykaz tych wersetów:
- w znaczeniu kupna - Gen. 25,10; 47,22.23; 49,30; 50;13; Joz. 24,32; Ruty 4,9; 2Sam 12,3; Neh. 5,8.16; Iz. 43,24; Jer. 13,1.4; 19,1;
- w znaczeniu nabycia - Ex. 15,16; Deut. 32,6; Ps. 74,2; 78,54; Kazn. 2,7;
- w znaczeniu zrodzenia - Gen. 4,1; Ruty 4,10;
- w znaczeniu stworzenia - Ps. 139,13;



Odpowiedź:



     Ciekawy zestaw. Wynika z niego, że mimo wielu wystąpień tylko raz w Piśmie słowo qanah pojawia się w znaczeniu "stworzyć" - w Ps 139,13. Ponadto,nie rozumiem czemu Wiśniewski pominął w tym wyliczeniu jeden bardzo istotny fakt, mianowicie, że w księdze Przysłów słowo qanah znajdujemy też w Prz 4,5,7 (qeneh), 16,16 (qenoh), 19,8 (qoneh), 23,23 (qeneh), i zawsze ma ono tam właśnie sens "nabywania", "zdobywania", a nie stwarzania. Z punktu widzenia egzegetycznego nic nie stoi więc na przeszkodzie, aby i w Prz 8,22 słowo qanani jak najbardziej miało takie również znaczenie. Dalej napiszę o tym jeszcze więcej.


W każdym z tych wersetów "qanachij" sugeruje czynność, która w pewnym określonym momencie dokonała się w czasie, obojętnie czy będzie to kupno czy też stworzenie lub zrodzenie. Tymczasem oddanie tego wersetu w sposób podobny do Biblii Gdańskiej (Pan miał mnie) sprawia wrażenie, iż chodzi tutaj o coś co w języku polskim nazwalibyśmy trybem niedokonanym. Porównanie tej konstrukcji z innymi miejscami jej występowania w Biblii pokazuje jednak, iż natchnieni traktowali tą formę jako coś co zostaje dokonane w czasie. Dlatego też C.F.Burney pisze:
"[qanach never has the sense of] 'possess', or 'own' simply, apart from the idea of possessing something which has been acquired in one way or another. [...] We are justified, therefore, in concluding that 'qanachij' cannot rightly be rendered 'possessed me', but must have the meaning 'gat me'..." - C.F. Burney, "Christ as the ARCHE of Creation", Journal of Theological Studies 27 (1925-26), 160. (cytowane za Greg Stafford, Jehovah's Witnesses Defended, Elihu Books 2000, 234).
"[qanach nigdy nie miało znaczenia] jedynie samego posiadania, w przeciwieństwie do posiadania czegoś, co zostało w pewien sposób zdobyte [...] Dlatego usprawiedliwione jest twierdzenie, iż 'qanachij' nie może po prostu być rozumiane jako 'miał mnie', lecz musi mieć znaczenie 'otrzymał mnie'... " - C.F. Burney, "Christ as the ARCHE of Creation", Journal of Theological Studies 27 (1925-26), 160. (cytowane za Greg Stafford, Jehovah's Witnesses Defended, Elihu Books 2000, 234).


Odpowiedź:


     Te wywody to nic więcej poza dzieleniem włosa na czworo. Wcale nie potrzeba się upierać, żeby qanani z Prz 8,22 musiało znaczyć "miał", żeby uratować interpretację trynitarną tego fragmentu. Równie dobrze można dopuścić, że słowo qanani występuje w Prz 8,22 w znaczeniu "nabyć", "otrzymać", "zdobyć". Czemu by nie, skoro takie też są znaczenia tego słowa? Ktoś może kontrargumentować, że takie oddanie tego tekstu brzmiałoby dziwnie, nielogicznie, skoro ma on oznaczać, iż mądrość z Prz 8,22 to Jezus, którego "stwarza Ojciec" (jak chcieliby to widzieć antytrynitarze w tym tekście). Jest to jednak ewidentnie poetycki tekst, a poezja dopuszcza i preferuje nawet najbardziej dziwaczne ujęcia oraz nielogiczności językowe, nie można więc oceniać jej za pomocą "kryteriów logicznych" stosowanych dla języka potocznego. Na to, że te partie księgi Przysłów są ewidentnie poetyckie wskazuje fakt, że w Prz 9,13-16 głupotę opisano identycznym poetyckim językiem jak mądrość, tak samo jak o mądrości w Prz 1,20-21 i 8,2-3 pisząc o głupocie, że "siada" na tronie, przy bramie swego domu (Prz 9,14), że woła (Prz 9,15), itd. Głupota nie może istnieć jako osoba i siadać przy bramach, tak samo mądrość w Prz 8,22n. nie może więc istnieć realnie. Język księgi Przysłów jest w całej jej rozciągłości bardzo poetycki, np. w Prz 25,13 czytamy o "orzeźwianiu ducha" pana.

     
     Jeśli więc już ktoś chce się upierać, że oddanie qanani z Prz 8,22 w sensie "nabyć", "zdobyć", "posiąść" jest złe, bo jest "nielogiczne", to można spytać go tym samym, czy bardziej logiczne jest mówienie w tej samej księdze Przysłów o głupocie, że siada, woła, itd. (Prz 9,14-15). Oto dalsze przykłady poezji i przenośni, jakimi wręcz naszpikowana jest księga Przysłów - cytuję za Biblią Tysiąclecia:


1) Napomnienia rodziców "są wieńcem powabnym dla głowy i naszyjnikiem cennym dla szyi" (Prz 1,9; por. też Prz 4,8-9; 14,24 - podobne ujęcia).


2) "Już dom jej ku śmierci się chyli" (Prz 2,18).


3) Miłość i wierność "przymocuj je sobie do szyi, na tablicy serca je zapisz" (Prz 3,3).


4) Mądrość, "w prawicy swej trzyma ona dni długie, w lewicy bogactwo, pomyślność" (Prz 3,16).


5) Mądrość jest "drzewem życia" (Prz 3,18; por. Prz 15,4).


6) Przezorność i odwaga "wdzięczną ozdobą dla szyi" (Prz 3,22).


7) "[...] jedzą chleb nieprawości i piją wino przemocy" (Prz 4,17).


8) Żona "to łania i wdzięczna kozica" (Prz 5,19).


9) "[...] mową warg własnych jesteś schwytany" (Prz 6,2).


10) "oczyma strzela" (Prz 6,13).


11) Nakazy rodziców "zawieś sobie na szyi" (Prz 6,21).


12) "Mów do mądrości: <<Ma siostro>>" (Prz 7,4).


13) "Gdy niebo umacniał [...] gdy kreślił sklepienie [...] gdy w górze utwierdzał obłoki, gdy źródła wielkiej otchłani umacniał [...] gdy kreślił fundamenty pod ziemię" (Prz 8,27-29).


14) "Majętność bogacza jest mocną warownią" (Prz 10,15; por. Prz 18,11).


15) "Język prawego jest srebrem wybornym" (Prz 10,20).


16) "Kto dom swój niepokoi - wiatr odziedziczy" (Prz 11,29).


17) "Koroną męża jest dzielna żona" (Prz 12,4).


18) "W ustach głupiego rózga na jego pychę" (Prz 14,3).


19) "[...] prawych namiot zakwitnie" (Prz 14,11).


20) "[...] próchnieniem kości jest namiętność" (Prz 14,30).


21) "[...] tron się opiera na sprawiedliwości" (Prz 16,12; por. Prz 20,28; 25,5).


22) "Siwy włos ozdobną koroną" (Prz 16,31; por. Prz 20,29).


23) "Koroną starców - synowie synów" (Prz 17,6).


24) "duch przygnębiony wysusza kości" (Prz 17,22).


25) "usta występne grzech pożerają" (Prz 19,28).


26) "Głęboką wodą plan w sercu człowieka" (Prz 20,5).


27) "Lampą Pańską jest duch człowieka: on głębię wnętrza przenika" (Prz 20,27).


28) "[...] ospałość chodzi w łachmanach" (Prz 23,21).


29) "[...] język łagodny złamie kości" (Prz 25,15).


30) "[...] w sercu odbija się człowiek" (Prz 27,19).


31) "Kto zebrał wiatr w swoje garście? Kto wody owinął płaszczem?" (Prz 30,4).


32) "Oko, co ojca wyśmiewa" (Prz 30,17).


33) "jaszczurka, co nie da się schwycić rękami, a mieszka w pałacach królewskich" (Prz 30,28).


34) "nie jada chleba lenistwa" (Prz 31,27).


Drugim świadectwem przemawiającym za rozumieniem słowa "qanach" jako "stworzyć" a nie "posiadać" jest kontekst. Mądrość została stworzona na początku Bożych "dzieł" (w. 22),


Odpowiedź:

     
     Tutaj Wiśniewski dokonuje ewidentnej tautologii i za pomocą błędnego koła argumentuje, że jeśli chodzi o słowo qanah to za znaczeniem "stworzyć" w Prz 8,22 przemawia znaczenie "stworzyć" tego słowa w tym wersie. Przecież to błędne koło, nie można dowodzić czegoś za pomocą tego, co ma dopiero zostać dowiedzione. Taka argumentacja jako błędna logicznie musi więc zostać odrzucona.


została przed powstaniem świata "ustanowiona" (w. 23),



Odpowiedź:


     Ustanowiona nie musi znaczyć "stworzona". W tekście hebrajskim mamy tu nissakti, co dosłownie znaczy "osadzić", "posadzić". Słowo to występuje też w Ps 2,6, gdzie oznacza "ustanowienie" króla. Ustanowienie króla nie oznacza przecież jego "stworzenia". Biorąc pod uwagę fakt, że tekst z Prz 8,22n. jest ewidentnie poetycki a więc pełen przenośni (dowody na to przedstawiłem wyżej), nie musimy więc tego rozumieć aż tak dosłownie, a tym bardziej nie musimy tego rozumieć w sensie "stworzyć z niczego".



została "zrodzona" przed morzem i górami (w. 24,25),



Odpowiedź:

     
     O "zrodzeniu" napiszę dalej.


była "mistrzynią" u boku Boga przy stwarzaniu ziemi i człowieka (w. 30,31).



Odpowiedź:

     
     Nie wiem jak bycie "mistrzynią" ma świadczyć za tym, że coś zostało "stworzone". To już chyba tylko słodka tajemnica Wiśniewskiego.


Zwłaszcza wersety 24 i 25 mówiące o "zrodzeniu" Mądrości przed powstaniem świata i ziemi wskazują na rozumienie słowa "qanach" w kontekście przywołania jej do istnienia.


Odpowiedź:


     Nie musi być tam nic o zrodzeniu. W tekście hebrajskim mamy w tych dwóch wersach holalti (od hul), co może być przetłumaczone również jako po prostu "sprowadzić", nie mające już nic wspólnego z żadnym zrodzeniem. Biorąc pod uwagę, że tekst jest poetycki, a więc jest w nim dopuszczalne jak najwięcej przenośni, takie oddanie tego tekstu w tym miejscu znów może być więc wzięte pod uwagę. Wciąż nie przekonanym, że hul może zostać oddane jako po prostu "sprowadzić" a nie "zrodzić" polecam zajrzeć do Prz 25,23, gdzie to słowo występuje w takiej samej formie jak w Prz 8,23-25 (Polel) i wyraźnie zostało użyte w znaczeniu "sprowadzić" - "północny wiatr sprowadzi [teholel] deszcz". Wiatr nie stwarza ani nie zradza deszczu.

     
     Nawet gdyby jednak uznać, że te dwa wersy mówią o "zrodzeniu" mądrości, to też nie musiałoby oznaczać, że mądrość została "stworzona". Mamy w Biblii pewne teksty i dane, z których wynika, że ktoś istniał przed momentem, który określano mianem "zrodzenie". Spójrzmy np. na Ps 2,7. Mowa tam o tym, że Bóg "dziś zrodził" (hebr. hajjom jelidetika; LXX - semeron gegenneka) kogoś. Najwidoczniej chodzi tu o króla, który siedział na tronie w Jerozolimie, być może nawet o samego Dawida. Jak podaje polski biblista Juliusz Synowiec, egzegeci coraz powszechniej utrzymują na podstawie solidnej analizy tego Psalmu w kontekście innych źródeł bliskowschodnich, że "Ps 2 pierwotnie odnosił się do któregoś z historycznych królów Jerozolimy" ^[12]. Septuaginta oddaje owo "zrodzić" za pomocą czasu perfektum, co oznacza, że skutek czynności dokonanej w przeszłości wciąż trwa. O wiele ważniejsze jest jednak coś innego, mianowicie to, że Ps 2,7 podaje, iż Bóg zrodził "dziś" króla i mówi mu o tym. Zanim Bóg mu o tym powiedział, król jednak istniał. Jest to dobry przykład na to, że czynność "zrodzenia przez Boga" nie musi oznaczać początku czyjegoś istnienia. Widać po tym przykładzie, że słowo "rodzić" w Piśmie nie musi mieć nawet nic wspólnego ze swym potocznym znaczeniem, nie musi być rozumiane dosłownie.



Wreszcie trzecim argumentem przemawiającym za rozumieniem "qanach" jako "stworzyć" jest tłumaczenie Septuaginty. Zostało ono oddane jako "ektisen" czyli aoryst "ktizo", co znaczy "stworzyć, uczynić". To samo słowo zostało użyte przez Pawła w liście do Efezjan 4,24 i dotyczy stworzenia nowego człowieka. Tak więc, gdy pierwsi chrześcijanie rozsądzali rozważaną przez nas kwestię używając przy tym Septuaginty (a była to Biblia uważana tak samo za natchnioną jak tekst hebrajski) spotykali się oko w oko z określeniem "ektizo" (stworzyć), które w większości odnoszone było do Jezusa jako Mądrości. Łatwo się domyśleć do jakich wniosków dochodzili.



Odpowiedź:


     Nie tak łatwo. Jak wyżej wykazałem na podstawie konkretnych przykładów, pierwsi chrześcijanie mimo, iż odnosili grecki tekst (a więc zawierający ektisen) z Prz 8,22 do Jezusa, to wcale nie rozumieli tego tekstu jako uczącego o tym, że Jezus został stworzony. Nie pierwszy raz jest więc tak, że coś co się antytrynitarzom wydaje oczywiste, wcale takie nie jest.


Nie jest zatem dziwne, iż dla trynitarzy jedyną rozsądną możliwością było zaprzeczenie słuszności zastosowania tekstów z Przypowieści do Jezusa.


Odpowiedź:


     Zacznijmy od tego, że sama Biblia nigdzie nie uczy (nawet za pomocą drobnej dygresji), że Jezus jest mądrością z Prz 8,22n. Już tylko sam ten fakt czyni bezpodstawnym wszelkie powyższe spekulacje antytrynitarne, próbujące na siłę utożsamić Jezusa z mądrością wspomnianą w Prz 8,22n. Antytrynitarze zawsze domagają się od trynitarzy jednoznacznego wersetu z Biblii na dowód czegoś. Pójdźmy więc ich przykładem i zacznijmy od dziś domagać się jednoznacznego tekstu z Biblii, który zalecałby nam utożsamić z Jezusem mądrość wspomnianą nie gdzie indziej jak w Prz 8,22n.



Jednakże zaprezentowane powyżej argumenty zarówno biblijne jak i historyczne przemawiające za utożsamieniem Jezusa z Mądrością, wydają mi się zdecydowanie mocniejsze niż prezentowane przez stronę trynitarną.


Odpowiedź:


     Myślę, że z tego co napisałem wyżej widać, że wcale nie jest to takie oczywiste.


W oddzielnym opracowaniu postaram się odpowiedzieć na inne, często stawiane zarzuty dotyczące antytrynitarnej interpretacji powyższych tekstów.


Odpowiedź:


     Chętnie poczytam. Może też i moje powyższe zarzuty by się załapały do tego opracowania.

[1]Arkadiusz Wiśniewski, Początek Jezusa - Przypowieści 8,22-31, http://www.arekwis.republika.pl/doktryna/trojca/przyp8_22.html .
[2]Por. Grzegorz Żebrowski, Czy Jezus został stworzony?- Polemika z antytrynitarianami, http://www.trinitarians.info/trojca/jezus-stworzony-czy-zrodzony/artykul.php?id=42.
[3]Orygenes, Homilie o księgach Liczb, Jozuego, Sędziów, tom I, XVII, 6.
[4]Tertulian, Przeciw Prakseaszowi, XIII.
[5]Orygenes, Homilie o księgach Liczb, Jozuego, Sędziów, tom I, XVII, 4.
[6]Orygenes, Przeciw Celsusowi, VI, 17.
[7]Cyt. za Pamfil z Cezarei, Obrona Orygenesa, III.
[8]Czasopismo Świadków Jehowy "Strażnica", 15 lipca 2001, str. 30.
[9]Por. Atenagoras z Aten, Prośba za chrześcijanami, X.
[10]Tamże.
[11]Por. J. Synowiec, Mędrcy Izraela, ich Pisma i nauka, Kraków 1997, str. 93.
[12]Juliusz Synowiec, Wprowadzenie do Księgi Psalmów, Kraków 1996, str. 235. Synowiec uważa, że najprawdopodobniej Psalm 2 odnosił się do Salomona - tamże, str. 236.

Jan Lewandowski - kwiecień 2004